Փողոցային հեղափոխության չբարձրաձայնվող դասերը

Կարդացե՛ք, ժողովուրդ։ Հեքիաթ չէ սա, հայկական մամուլը հեղեղած պոռոտախոս-սնապարծությամբ լեցուն, «21-րդ դարը մերն է լինելու» տխմար, անհիմն, գետնից կտրված, թղթե խաղալիք ծիտիկի պես վեր նետված բարբաջանք չէ սա։ 
ԱՐԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ այս հոդվածը մե՛ր մասին է, մեր ողբալի երկրի՛, մեր բոլորիս կերտած, ստեղծած խայտառա՛կ իրականության մասին է այն։ Գլուխները գետնին, ոտները վերևներ տնկած ոմանց հաստատ դուր չի գալու այն, վայ-հայրենասերների քիմքին հաճո չի լինելու հաստատ, բայց սա այն Ճշմարտությունն է, որ կոչվում է ԴԱՌՆ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ

Բաղրամյան փողոցի  բացվելով միաժամանակ փակվեց հայկական քաղաքական կյանքի մի էջ, որը շատերին ներկայանում էր որպես նոր, ուրույն և հուսադրող:
Ըստ ֆորմալ սցենարի, երիտասարդությունն ինքնաբուխ դուրս էր եկել իշխանությունների դեմ զուտ սոցիալական հարցով և իր պայքարով կարողացավ հոսանքի թանկացումն իջեցնել նախատեսված 17-ից 7 դրամի:

Սա երևի մեծ նվաճում է, եթե ի նկատի ունենանք որ նրանց դեմ կանգնած էր ռուսական ամենազոր ընկերություններից մեկը, և Բիբինն ինքը, ով «թքած» ուներ թե մարդկանց, թե պառլամենտի ու մեծ հաշվով նաև Հայաստանի վրա:
Իրոք, եթե հայ մարդիկ կարողացել են «դասավորել», որ կրթական հաստատությունը  ձևակերպվի որպես հոսանքի մատակարար ու 60 դրամով հոսանք վաճառի ցանցերին, ապա բիբիններն էլ կթքեն նման մարդկանց ու նրանց երկրի վրա:

Հասարակական-քաղաքական կյանքում ամեն ինչ իր սկիզբն ու վերջը, արմատն ու   պտուղը, պատճառն ու հետևանքն ունի: Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմնային, մոլեկուլյար բյուրեղի ատոմների դասավորությունը կերտում է մեզ տեսանելի մեծ բյուրեղը:
Եվ բիբիններին ու հայ իշխանություններին, ընդդիմությանն ու նրա առաջնորդներին  հասկանալու համար պետք է ընդամենը արմատին, հիմքին նայել:

Իսկ արմատը, մեղմ ասած, արյունաշաղախ, գենոցիդով ու պարտություններով կերտված մեր արժեքայինն է, որը 30 դրամով հոսանք է առնում ու 60-ով ծախում, սահմանին 189-ով գազ է առնում ու ներսում 380-ով ծախում:
Այո, այո, այդ մենք ենք առնում ու մենք ենք ծախում: Մենք ենք մեր տունը քանդում, մենք ենք երկիրը դատարկում, մենք ենք իրար հոշոտում: Ռուսներն այդ ամենում ընդամենն իրենց բաժինը փախցնող մեծապետական ժուլիկներ են, որոնք գիտեն, մեր իշխանական պլինտուսի հետ «աշխատելու ձևերը»՝ այսինքն մի հատ «փըշտ» ասելը:
Ոնց ընտանիքի անդամն է ընտանիքի դրսևորումների պատասխանատուն, էնպես էլ քաղաքացին է պետության բոլոր դրսևորումների պատասխանատուն: Ես պատասխանատու եմ Հայաստանում կատարվող ամեն այլանդակության համար, և նմանապես, բոլոր հայաստանցիք են պատասխանատու:

Հայաստանն առաջին հերթին մեր կերտածն է, հետո նոր ԿԳԲ-ի, թուրքերի, ասիականության, լիսկաների, լֆիկների ու մյուսների: Որովհետև հանրային արժեքայինի կերտումը երկու իրարամերժ պրոցեսների հանրագումար է՝ արարման ու մերժման: Հրապարակում միշտ էլ առկա են բևեռային երկու մտքեր, երկու օրինակներ, երկու մոտեցումներ, երկու վարք՝ նորման և աննորմալը, մարդկայինն ու հրեշայինը, սատանայականն ու Աստվածայինը: Շարքային մարդն ազատ է հետևելու դրանցից որևէ մեկին: Եվ եթե մեզանում հաղթել է հրեշայինն ու աննորմալը, ուրեմն նորմալներն ու մարդիկ պարտվել են աննորմալին ու հրեշին իրենց ասելիքում, օրինակում, մատուցման ձևերի մեջ, տեսականում ու գործնականում:

Պարտվել են ամեն օր ու ամեն քայլափոխի, տարիներ ի վեր ու դարեր շարունակ: Մեր ու զարգացած ազգերի միակ տարբերությունը սրանում է: Նրանք հաղթել են իրենց մեջի աննորմալին ու հրեշին, իսկ մենք պարտվել ենք մեր մեջի աննորմալին ու հրեշին:
88 թվին հրապարակ ելած ջահելները ծանր, «քռքաշ», հետևանքային՝ ադրբեջանական ու սովետական ոտնձգություններին զուտ արձագանքող պրոցես էին տանում՝ Գորբաչովից Ղարաբաղ ուզելով, նաիրիտ փակելով, դոշ ծեծելով ու հարակից հիստերիայով:

Պահին ու ապագային միտված ոչ մի նախաձեռնողական քայլ, ոչ մի կոնցեպտուալ ծրագիր չկար: Նույնիսկ մոտեցող պարտադրված անկախության զգացումը չկար:
Ղարաբաղն իհարկե Գորբաչովը չտվեց: Ապաշնորհության պատճառով թուղթ դառած սովետական ռուբլին լցվեց Հայաստան, տնտեսությունը կանգնեց, երկիրն անշնչացավ:
Թուրքերի պարտադրած պատերազմը մտանք, ու ահռելի կորուստներով հիմա ունենք էս դատարկվող երկիրն ու ոչ պատերազմ-ոչ խաղաղություն վիճակը, ուր մեր տականքն է մեր տերը:

Եզրակացություն. դեռ 88-ին ջահելներն անում էին այն, ինչ չգիտեին, իսկ ավագ սերունդն էլ հետևում էր ջահելներին ու ձենը կտրած սպասում էր հրաշքի, որը չկատարվեց:
Նաիրիտը փակելու խնդրով քիմիայի հազարավոր մասնագետներից որևէ մեկը խիզախություն չունեցավ բարձրանալու ամբիոն ու ասելու, որ հարգելիներս, դուք ոչ քիմիա գիտեք, ոչ տնտեսություն, ոչ էլ Նաիրիտ գործարանի էությունից եք բան հասկանում: Շեշտեր, որ Նաիրիտը համաշխարհային մակարդակով մոնոպոլիստ է, որ Նաիրիտի հաշվին Հայաստանի մնացած տնտեսությունն է ապրում: Որ Նաիրիտը բանակցային գործիք է, այլ ոչ թե տարան, որով սովետ պետք է քանդեք: Բացատրեր, որ Նաիրիտը կարելի է ոչ թե փակել, այլ մեր ուզածով շահագործել ու երկիր շենացնել:
Բայց չեղավ նման հրաշք՝ մասնագետները չխոսեցին: Իսկ ջերմուկով բարեկեցության հասնելու ջատագովները խոսեցին, գրավեցին ողջ եթերն ու ասպարեզը և ավիրեցին  գործարանը, որը մինչև այսօր էլ մի քանիսի միլիոնների բազառի առարկան է ու հազարավորների դժբախտությունների կիզակետը:

Հիմա էլ նույնն էր՝ Բաղրամյանի վրա էին ջահելները, որոնք «պայքարում» էին  88 թվից "հոլ փախցրած", արդեն 50-60 տարեկան ավազակ իշխանությունների դեմ: Բայց ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ է անում, ինչու է անում և ինչու պետք է իշխանությունը զիջի:
Ջահելները չգիտեին ինչ ու ոնց անելը, իսկ ավագ սերունդն էլ, որը նախորդ  խաբված սերունդն էր և որը պետք է որ իմանար, թե ովքեր են այս իշխանությունները, պետք է որ պատմեր, սովորեցներ նոր սերնդին իր սխալների մասին՝ բայց լռում էր: Լռում էր, երբ ջրում ու ծեծում էին իր զավակներին ու թոռներին:
Նույնիսկ սպորտում, մարզիչի գործն է իր սանին քայլերը հուշելը: Բայց մենք նույնիսկ որպես մարզիչ էլ մեր բարձրության վրա չեղանք:

Ու լուռ էլ կմնանք՝ ճիշտ նույն ձևով, ինչպես նախորդ փուլերում լռում էին Հայաստանի մասնագետները, ակադեմիկոս կոչվածները, դոկտորներն ու պրոֆեսորները, երևելիներն ու ամենագետները:
Սա է հայկական արժեքային բյուրեղը՝ «եղունգ ունես՝ գլուխդ քորի» հիմնային  բյուրեղը:
Եվ այդ բյուրեղն ամեն պահի սրբորեն պահպանվում է շատ-շատերի կողմից: Հանրային փուչ ակտիվությամբ ջրի երես ելած տգետների կողմից՝ որոնք համոզել են կողքիններին, որ գիտուն են: Օպտիմիստների կողմից, որոնք լլկեցնում են բոլոր նրանց, ովքեր կհամարձակվեն գաղջ իրականությունը քննել: Կուսակցականների կողմից՝ որոնք իրենց դիրքերը պահելու համար պատրաստ են ցանկացած ստորության: Իշխանամետների կողմից, որոնց ձեռնտու է այս դժոխային վիճակը: Մի կերպ ֆիզիկական գոյությունը քարշ տվող համակերպվածների կողմից՝ որոնց միակ նպատակը ժամ ավել գոյատևելն է:
Ծանր վիճակ է:

Իրականում կոնկրետ մեղավորներ չկան: Քրեական հանցագործներ, մարդասպաններ ու հրեշներ իհարկե կան: Բայց հիմնական մեղավորը մենք բոլորս ենք, որ չենք հասկանում մեր ինչ լինելը, մեր դեֆեկտների հիմքը, մեր անելիքն ու չանելիքը ու չենք էլ մտածում այս հարցը քննարկելու մասին: Եվ հենց այդ արատներն են, որ կանաչ լույս են վառել մեր տականքի դեմ և մթնեցրել մեր օրը:
Ամեն քայլափոխի կլսենք, թե լիդեր չկա, լիդեր է պետք: Ոչ, լիդերը ներկա Հայաստանում դեռ անելիք չունի: Լիդերին կերտում է ժողովրդի արժեքայինը, ու նոր արդեն լիդերը հետադարձ կապով առաջ է տանում նորի պատրաստ ժողովրդին:

Հազար Չեգեվարա բեր, Գանդի, Մանդելա, Անդրանիկ ու Նժդեհ, այս արժեքայինով ժողովրդին նրանք քայլ անգամ առաջ չեն տանի:
Ժողովուրդն առաջին հերթին ազատության  արժեքը պետք է իմանա, դրա համար ֆիզիկական պայքարի գիտակցումը պետք է ունենա: Ազատության ու սկզբունքի համար պարտիզանական պայքարի գնալու պետք է պատրաստ լինի:
Մարդասպան պաշտոնյան, վերին իշխանավորները իրենց դիրքին են հասել սկզբունքային պայքարով, արյամբ ու դավաճանությամբ: Դա ևս հետևողական, ֆիզկական պայքար է եղել: Պատահական ոչ մի մարդ չկա վերևներում:
Եվ անհնար է նման պայքարով անցած ու դիրքի հասած մեկի դեմ դուրս գալ մանկական երազկոտությամբ ու արդյունքի հասնելու հույս ունենալ:

Իշխանությունները գիտեն և կրակելը, և բանակցելը և նույնիսկ համատեղ աղոթելը: Բարի լինենք ճիշտ գնահատել մեզ ու իրենց, մեր ուժերն ու նրանց հնարավորությունները՝ եղած արժեքայինի ու դոգմատիկ մեթոդականի  շրջանակներում:
Հազար անգամ նման մեթոդաբանությամբ փողոց եթե փակվի, հազար անգամ էլ այն բացվելու է ու պրոցեսն էլ պարտվելու է:

Նախապես երկրում պետք է կերտվի անկախության ձգտող ու անձնական շահի համար ֆիզիկական պայքարի պատրաստ գոնե 20-30 տոկոս հայություն, նոր որևէ քաղաքական կամ քաղաքացիական պայքարի քայլ մեկնարկվի: Իսկ դա անելու համար էլ գոնե 100 ունակ մարդ պետք է համակարծիք լինեն տեսականում և մեթոդականում և տարածեն իրենց գաղափարները:

Իսկ քանի դեռ դա չկա, թարգեք մանկամիտ ցանկություններով ու ոչ ադեկվատ գիտելիքներով հեծանիվներ հնարելը լուրջ չէ:

ԱՐԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Lragir.am

«Եկեղեցաշինությանը հաջորդում է պետության կորուստը»

Հարցազրույց Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի նախագահ, հուշարձանագետ ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ հետ

Որքան եկեղեցաշինությունը զարգանում է, այնքան երկիրը հյուծվում, քայքայվում է

- Մայիսի 31-ին Սևանում և Արտաշատում նորակառույց երկու եկեղեցիների օծման արարողությունն էր, իսկ դրանից առաջ արդեն ներկայացվել էր Կոմիտասի անվան զբոսայգում կառուցվող եկեղեցու մակետը: Եկեղեցաշինության այս միտումներն ինչի՞ հետևանք են:

- Արդեն խրոնիկ, անհույս, անբուժելի տգիտության հետևանք է: Եկեղեցաշինությունն այդքան չի մտահոգում ինձ, որքան անխուսափելիորեն դրան հաջորդող պետության կորուստը: Հիմա պետության հյուծման պրոցեսն է: Որպես կանոն միշտ աշխատել ենք այդ ուղղությամբ՝ մեր ազգային ռեսուրսն ամբողջությամբ քայքայել ենք, ըստ էության, սխալ հունի մեջ ենք դրել, մոտեցրել ենք պետության վախճանին: Երբ ասում ենք «դաս քաղել» կամ նման բաներ, հիմա չգիտեմ, ինչի՞ համար ենք ասում, բայց երբ հետ ենք նայում, տեսնում ենք, որ վանքաշինության, եկեղեցաշինության ցանկացած բուռն շրջանին անմիջապես հաջորդել է պաշտպանվածության զրոյական վիճակ, ազգային իշխանությունների ինքնուրույնության, անկախության կորուստ:

Սա եղել է, օրինակ, 12-13-րդ դարերում, որ անվանում ենք վերածնունդ: 13-րդ դարի սկզբին 15-20 տարվա ընթացքում կառուցված որքա՞ն վանք-եկեղեցի ունենք մինչև մոնղոլների մուտքը: Ընդ որում, մոնղոլները միանգամից չեկան, նրանք հետախուզական փոքրիկ զորաջոկատներ էին ուղարկում տնտղելու, թե ինչ բերդեր, ինչ պաշտպանություն ունենք, ինչ ուժ է պետք իրենց էս երկիրը նվաճելու համար: Իսկ երկիրը՝ տարված վանքաեկեղեցաշինության ճիշտ այսօրվա համանման մոլուցքով, նույնիսկ այդ փոքրիկ ջոկատներին պատասխան չտվեց, նրանք անարգել հետախուզեցին Հայաստանը, տեղեկացրին, որ ոչինչ է իրենից ներկայացնում, մինչդեռ մի փոքր զգոն որևէ ազգ այդ ջոկատներից կազատվեր: Մենք հարյուր տոկոս բթացած էինք, հիմա նույնն է կատարվում: Ակնհայտ է, որ բյուջեները կրճատվում են ամեն ոլորտում, երկրի քայքայումը համահունչ է. որքան եկեղեցաշինությունը զարգանում է, այնքան երկիրը հյուծվում, քայքայվում է, իր պաշտպանությունից է ընկնում, ամեն մի մասից:

- Բայց դրանք ի՞նչ ճիգեր են:

- Տգիտության դրսևորումներ են, տգիտության զարթոնք է, որը պայմանավորված է ընտրությամբ, երբ կանգնած ես երկընտրանքի առջև: 91-ին մենք կանգնած էինք այդ երկընտրանքի առջև՝ լույսն էլ է զենք, խավարն էլ է զենք, պետք է բարձր լինես, որ նախապատվությունը տաս լույսին: Ընդհանրապես, լույսն իբրև զենք քչերին է տրված: Մենք պարտավոր էինք ճիշտ կողմնորոշվել, մենք ի սկզբանե նախապատվությունը տվեցինք խավարին: Մեր պետականության անցած ամբողջ քառորդ դարի մեջ պարարտացնում ենք խավարը, որովհետև սնվում ենք խավարից: Բայց սա բերում է երկրի կործանման: Միջնադարից օրինակ բերեցի, բայց կարող եմ բոլոր դարաշարջաններից օրինակներ բերել, որ եկեղեցաշինությանը հաջորդում է պետականության կորուստը: Սա է:

- Շատ հոռետեսական է:

- Շատ ներողություն, թերթենք պատմությունը, ի՞նչ հոռետեսական: Մի քանի օր առաջ ընկերս էստեղ էր, իր խոսքը պիտի ասեմ. ասաց, որ «մեր ժողովուրդը տարօրինակ ժողովուրդ է, որքան իրեն խաբում ես, այնքան քեզ ավելի շատ են սիրում, որքան ճշմարտություններ ես փորձում մեջտեղ բերել, այնքան քեզ ատում են»:

Մենք թույլ տվեցինք, որ մեզ մեր գերեզմանին ավելի մոտեցնեն

- Ազգային գիտակցության ճգնաժամ կա՞:

- Միշտ ենք եղել այդ ճգնաժամի մեջ:

- Ձեր նշած վերջին քառորդ դարի ընթացքում:

- Դե, այս քառորդ դարում ակնհայտ է, որ ճգնաժամի մեջ ենք:

- Որտեղի՞ց սկսվեց սխալը, ո՞ր կետից շեղվեցինք:

- Հենց պետականության ընդունման սկզբում, իհարկե, ավելի վաղ էլ կարող եմ ասել: Մենք ողնաշար չունենք, դեմք չունենք: Օրինակ, տեսեք երկրաշարժ եղավ (սարքած էր, սարքած չէր, դա մի կողմ ենք թողնում), ամբողջ Խորհրդային Միությունը հայտնվեց մեր երկրում՝ օգնության ձեռք մեկնելու: Մենք՝ մեր հայրենիքի տերերս, ի՞նչ կեցվածք ընդունեցինք, եկեք մեզ օգնե՛ք: Մենք բացակա ենք մեր տան մեջ: Հաշված մետրերով սևահողային տարածքը, որի հաշվին գոյատևում ես, դրեցինք բետոնի տակ: Մեզ օգնության ձեռք մեկնելով՝ մեր հերն անիծեցին: Գիտեք ինչ կա, կարող էին ասել, բարով ես եկել, համեցեք, էս ղռերը, որ ոչ մի բանի պիտանի չեն, խոտ էլ չի բուսնում անասնապահության համար, կարող էիր տալ, բայց մենք թույլ տվեցինք, որ մեզ մեր գերեզմանին ավելի մոտեցնեն:

Բերքն աշխատանքով է լինում, աղոթքով չի լինում

- Հիմա ի՞նչ ունենք:

- Հիմա մեր էս կեցվածքի պատճառով խաթարված, պղծված, հարամված և շարունակաբար հարամվող, որովհետև մեր նկարագիրը չի վերականգնվել, նույն կեցվածքն ունենք, նույն անտարբերությունը, նույն անհոգիությունը: Սպառում ենք, սպառում, որովհետև տանտեր չես զգում, քո սիրտը չի ցավում քո երկրի համար, և սպառում ես, ամեն անցնող տարվա հետ սակավաթիվ անտառների քանակն է կրճատվում: Էս տարվա ապրիլին կրկին Տավուշի մարզի անտառներում էի, ի՜նչ է կատարվում, գիշատչի պես հարձակվել են, այսինքն՝ ոչ միայն մեր թոռան, այլև մեր երեխայի մասին չենք մտածում: Անկախության ամբողջ շրջանում մեր շատ-շատ ղեկավարներ, իրավահաջորդ տարբեր օղակներ ասել են, էսքան կտաս՝ կաշխատես, քանիսի՞ն ենք խրտնեցրել, վանել, հեռացրել՝ հայ, թե օտար, կապ չունի: Դրան գումարած անբուժելի տգիտությունը:

Տեսեք, մեր երկիրը, մեր հողը պիտի ջրարբիացվի: Պետական, համազգային նշանակությամբ ջրանցքներ են հարկավոր դրա համար: Ջրանցք կառուցելու փոխարեն նախապատվությունը տալիս ենք եկեղեցուն, որ աղոթենք, անձրև գա: Երբ պատմությանն ենք նայում, թե հայ մարդն իր հայրենիքում երբ է ջրանցք կառուցել, շատ հետաքրքիր բան է ստացվում. 3000 տարվա ջրանցքները մինչ օրս գործում են, այսինքն՝ նախաքրիստոնեական շրջանում էր, Վանի թագավորության ժամանակ: Այդ ջրանցքները հավերժական արժեքներ են, մի 3000 տարի և դեռ հայտնի չէ ինչքան՝ գործելու են: Երկիրը ջրարբիացնելու ծրագիր իրականացվում էր մեկ էլ խորհրդային տարիներին: Այսինքն՝ դա արվում էր այն բոլոր ժամակներում, երբ սա չէր արվում (ցույց է տալիս խաչակնքվելը): Բերքն աշխատանքով է լինում, աղոթքով չի լինում:

Խավարի որջերի համար հերթ են կանգնած

- Երբ ասում եք եկեղեցաշինությանը հաջորդում է պետականության կորուստը, արդյո՞ք նկատի ունեք այն, որ եկեղեցինությունը սխալ գործընթաց է:

- Եկեղեցաշինությունը՝ ոչ միայն այսօր, այսօր ուղղակի չի հասկացվում: 3-րդ հազարամյակում եկեղեցի կառուցելը նշանակում է՝ դեռ միջնադարի կաղապարված պատկերացումներից, այդ տգիտությունից դուրս չես եկել: Մեր գրասենյակ էր եկել Լոս Անջելեսից մի ճարտարագետ (անունը կարող եմ նշել, գաղտնիք չէ՝ Խորեն Սալմասյանը, 70-ն անց մարդ է): Լոս Անջելեսի Բըրբենք քաղաքում եկեղեցին էին կառուցել, որի ակունքներում ինքն էր կանգնած՝ սկսած կառուցման թույլտվություն ստանալուց: Նա պատմում էր, որ Կալիֆորնիա նահանգի մակարդակով՝ մինչև նահանգապետ, ընտանիքներով մոտ են եղել (իսկապես, հարգված մեկն էր): Դրանով հանդերձ, սակայն, եկեղեցի կառուցելու թույլտվություն ստանալու համար կյանքը գնաց: Իրենց ասել էին՝ ինչ մտքներով անցնում է՝ մշակույթի տներ, գիտության օջախներ, կարող են կառուցել, բայց այն, ինչ ցանկանում էին կառուցել, համահունչ չէ իրենց երկրին: Վերջում, ասաց, եկեղեցու հետ առնչություն չունեցող ծրագրեր են ընդգրկել, որպեսզի կառուցման թույլտվություն ստանան: Այդ եկեղեցին հայ համայնքին արժեցել է 70 մլն դոլար:

Իսկ երկրի ռազմավարական ճանապարհների կառուցման համար ամբողջ հայությանը թափ են տալիս՝ մարաթոն, տելեթոն, եսիմ ինչեր, մի 20 մլն հավաքվում կամ չի հավաքվում: Ասենք, երբ Մռավից թուրքերը մտնեն, ճանապարհ պիտի ունենաս հասնելու: Կամ, ասենք, «Շանթը» դրամահավաք էր կազմակերպել Գյումրիում «Թումոյի» մասնաճյուղ կառուցելու համար (գործն, ի վերջո, գլուխ բերեցին), մի մեծահարուստ հովանավոր չգտնվեց, որ լույսի օջախին մեկենաս լիներ, իսկ խավարի որջերի համար հերթ են կանգնած:

Ազգի համար աստվածային օրրանն իր հայրենիքն է

- Սոցիալական մեդիայում կարծիքներ հնչեցին, որ նոր կառուցվող եկեղեցիների գումարն ավելի լավ կլիներ տրամադրել միջնադարյան եկեղեցիների վերականգնմանը: Ձեզ համար տարբերություն կա՞, թե գումարներն ուր են ուղղվում:

- Եթե անպայման եկեղեցու ոլորտում պիտի ներդրվի, ասելու բան չէ, բայց 1000 տարվա հիշատակը թողնում ես կործանվի, չես ուզում փրկել, բայց այսօր չգիտեմ ինչ արժեքները սնկի պես բուսնում են, եկեղեցիներ ես կառուցում: Ամբողջ հարցն այն է, որ մենք այնքան խավարին կուլ գնացած վիճակում ենք, որ կաթողիկոսն ասում է՝ աղանդները կերան ազգս, ես եկեղեցիներ պիտի կառուցեմ: Նրա հետ մի քանի անգամ եմ հանդիպել, վերջին անգամ՝ մի 8 տարի առաջ: Բայց տեսնում ենք, որ ինչքան եկեղեցիները շատացան, այնքան աղանդավորները շատացան, որովհետև այդ եկեղեցիների մեջ նախևառաջ Աստված չկա: Ճիշտն ասած, եկեղեցում Աստված չի էլ եղել, ոչ թե միայն այսօր չկա: Մարդու հիվանդ մտքի հորինվածք է, թե եկեղեցին Աստծո տուն է: Որևէ ազգի համար աստվածային օրրանն իր հայրենիքն է, դրանից ավելի չի կարող լինել:

Մենք 1700 տարի հայրենիքի պաշտպանություն չունենք: «Հանուն»-ները շատ կարևոր են: Մեր ազգը 1700 տարի հանուն հայրենիքի չի ապրել, այսօր էլ չենք ապրում: Մեր կեցվածքից, գործունեությունից, արժեքների կարևությունը ցուցաբերելուց երևում է, որովհետև միակ ճշմարիտ արժեքը, հանուն որի արժե ապրել (եթե պետք է՝ մեռնել), հայրենիքն է, եթե դա չկա, քեզնից անկախ, սկսում ես լինել հաճույքներին տրված մեկը, այսինքն՝ հաճույքն է դառնում կյանքի շքեղությունը:

- Եկեղեցականների կողմից մրցակցություն տեսնո՞ւմ եք աշխարհիկ դասի հետ:

- Մրցակցություն չեմ տեսնում, տեսնում եմ խավարի սահմանները լայնացնելու, արմատացնելու ճիգեր: Ախր, իրենց հրաշապատումները 3-րդ հազարամյակի հետ ուղղակի կարճ միացում են տալիս:

- Նյութական ձգտումների, իշխանական լծակներ ձեռք բերելու մասին է խոսքը:

- Որևէ կառույց, որ ազգային չէ, ինձ համար արժեք չունի: Ապազգային կառույցներով հետաքրքրված չեմ: Դասալիքների որջ է: Մի քիչ ամաչում եմ մեր պետական այրերի համար, անկեղծ ասած: Պաշտպանության նախարարին չհաջողվեց դասալիքներին զինվորականի հագուստ հագցնել, բայց հոգևորականներին հաջողվեց նախարարին իրենց շապիկից հագցնել: Ամոթ վիճակում ենք:

Պաշտպանության նախարարությունը զինվորականության շրջանում ռազմահայրենասիրական դաստիարակությունը խորացնելու նպատակով դասախոսություններ էր կազմակերպել զորամասերում: Ինքս մասնակցել եմ երկու տարի, չգիտեմ՝ այս տարի կազմակերպելո՞ւ են, թե՞ ոչ, բայց հաստատ չեմ մասնակցի: Ինքս ինձ սկսում եմ չհարգել, եթե հոգևորականին մտցնում եք զորամաս իր այդ ապուշություններով, լայլայներով, թե ռմբակոծում էին, ռումբերը գալիս էին հասնում Գանձասար, բայց թռնում-գնում ուրիշ տեղ էին պայթում, որովհետև հրեշտակներն օգնում էին: Բերում եք, որ դա ասի, հետո կանչում եք ինձ, որ ի՞նչ ասեմ: Տեղ չեն թողնում: Եթե 1-2 անգամ հրաժարվել եմ, զուտ ժամանակի պատճառով էր, բայց մի անելանելի վիճակ են ստեղծել, ինչի պատճառով հրաժարվելու եմ:

Կարսում 1915 թ. ավարտվեց (դեռ 1900-ականի սկզբից թույլտվություն ստանալու գրագրություն էին արել, շինարարությունն սկսվել էր 1910-11 թթ.) մեծ գմբեթավոր եկեղեցու կառուցումը՝ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ անվամբ: Դրա օծումը տեղի ունեցավ 1915 թ.: Այն Կարսում կառուցված վերջին եկեղեցին էր, որը քանդեցին 1950-ականներին: Ցեղասպանության օրերին ինչպիսի՜ ներդրումներով կառուցվում է մի եկեղեցի, որպեսզի հավատքը զորանա, անսասան մնա, իսկ 3 տարի անց հենց այդ քաղաքը, որտեղ հավատքը եսիմ ուր էր հասել, առանց կրակոցի հանձնում են: Արդյո՞ք այդ եկեղեցու պատճառով էր, որ մեկ կրակոց չհնչեց: Ես գտնում եմ, որ կապ ունի:

«Մեր գործը խաբելն է, թող խաբենք, էլի»

- Ստեղծված իրավիճակից ելք տեսնո՞ւմ եք:

- Առողջ ծիլը կա, առողջ ուժերը կան: Այն միշտ էլ փոքր տոկոս է կազմել մեր ազգի մեջ, նույնիսկ անկեղծացող հոգևորականներ կան: Մի անգամ բարձրաստիճան հոգևորականներից մեկը (անունը չեմ տալիս, իրեն եմ խնայում) ինձ ասաց, որ «եթե մարդիկ ուզում են խաբվել, քո ինչ գործն է, մեր գործը խաբելն է, թող խաբենք, էլի»: Չեմ կարող ասել, թե ազնիվ է, ուրիշ բան է, որ չիմանաս, որ խաբում ես: Կույր հոգևորականներ կան, օրինակ, մի անգամ մի հոգևորական ինձ ասաց. «Իմ և Աստծու միջև կեղծիք չկա»: Նա չի իմանում, որ խաբում է: Սա ավելի տանելի է ինձ համար, քան այն, երբ իմանալով խաբում է, շարունակում է խաբել:

- Դուք ասացիք՝ «դասալիքների որջ»: Ի՞նչ հարաբերություններ ունեք այդ «որջի» ղեկավարի հետ:

- Ապազգային որևէ կառույցի հետ կապ չունեմ, հազվագյուտ մի քանի հոգևորականներ կան, որոնցից մեկն անկեղծացավ, այդ խոսքն ասաց ինձ:

- Շփումներն ի՞նչ մակարդակի վրա են:

- Շփում չունեմ նրանց հետ:

- Նախկինում հանդիպել էիք, ասացիք:

- Երբ նախկինում հանդիպել ենք, իմ նախաձեռնությամբ չի եղել: Մեր կազմակերպության հիմնադիր-նախագահը մեկ-երկու հանդիպման ժամանակ ինձ ասաց՝ կընկերակցե՞ս: Հանգուցյալ Հախնազարյանի հետ ենք եղել երկու անգամ: Հախնազարյանն այս բաներն ընդունում էր, բայց չէր բարձրաձայնում: Մենք շատ ենք խոսել այս նյութերի շուրջ, բայց բնույթից է գալիս: Շատ մարդիկ կան, ովքեր կկիսեն այս կարծիքը, բայց երբեք մի խոսք չեն ասի այդ մասին:

Ես պաշտամունք ունեմ՝ հայրենիքս է

- Աթեի՞ստ եք:

- Աթեիստը նա է, ով հավատք չունի: Ոչ, աթեիստ չեմ: Ես պաշտամունք ունեմ՝ հայրենիքս է, ինձ ուժեղ եմ զգում այդ պաշտամունքով: Դրա համար այնքան փոքր, մանր ու ողորմելի են ոչ միայն Հայ Առաքելական եկեղեցու սպասավորները բարձր ու ցածր աստիճանների վրա, այլև համեմատաբար ավելի տանելի հայ կաթողիկեները կամ հայ բողոքականները կամ հայ մահմեդականները:

200 շնչից ավելի հայ մահմեդական ազգականներ ունեմ: Պապիկիս հորեղբոր սերունդներն են, պապիկիս հորը սպանել են, եղբայրը մահմեդականացել է: Ընտիր հայեր են: Երբ ճամփորդում էինք, լուր չունեինք, մեկամսյա ճամփորդություն էր, կտրվում էինք, իրենցից էինք իմանում, որ այսինչ օրը սահմանի այս կետի վրա հարձակում է եղել: Հեռավոր Մանազկերտի, Արածանիի վրա մի գյուղի մեջ գյուղացի հայ մարդիկ շատ ուշիմ ասացին. «Նայեք, մենակ մեր գյուղից մեր զենքով 100 հոգի կգանք, պատրաստ ենք, եթե խնդիր լինի, մեզ էլ նկատի առեք»:

Իսկ Պարգևի նման մեկը (սրբազան ասենք, իրենք սիրում են էս խոսքը) ասաց՝ ով առաքելական չէ, նա հայ չէ: Սա ի՞նչ նեղմտություն է, ի՞նչ ինքնասպառող մտայնություն է, ի՞նչ ասեմ՝ չգիտեմ: Ո՞ւր պիտի հասնես քո խելքով, քո ողորմելի քայլերով: Պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի տանկերի վրա Ադրբեջանի դրոշն էր նկարված, մեր տանկերի վրա՝ խաչ: Ամոթ չէ՞: Մեկը մտածե՞լ է այս ուղղությամբ: Մի ջոկատ կար, գիտե՞ք՝ ի՞նչ վնաս է բերել այն: Բեյրութում պատմում էին ինձ, թե ինչքան ջանք են դրել, որ ասեն՝ այդ ջոկատը կրոնական չէ, քրիստոնեության համար պատերազմ չէ, հայրենիքի կռիվ է:

«Ալ Ջազիրա»-ով ցույց էին տվել այդ կադրերը, և արաբական հեռուսալիքներն ասում էին՝ «բա ասում եք՝ կրոնական չէ»: Թիկունքից հարվածեցին, չգիտեմ՝ ինչ ներդրում են ունեցել պատերազմի ժամանակ, բայց իրենք սիրել են նկարվել, նորմալ կռվողներից շատերին գիտեմ, որ մի լուսանկար չունեն, կամ հազիվ 1-2 լուսանկար կգտնեք նրանց մոտ: Այդ բեմադրությունն ո՞ւմ համար էր: Եվ վերջերս տոնախմբություններին էլի մի ջոկատ տեսա, որ թևերին խաչեր էին: Տգետ ենք, չենք հասկանում, որ հանուն խաչի չէ այս պատերազմը, հանուն հայրենիքի է:

Ուժը պիտի տանք ազգությանն ու հայրենիքին, ինչքան կարողանում ենք ստորադասենք կրոնական կառույցները՝ հայ առաքելականից սկսած մինչև մնացածը: Եթե ուժը տանք ազգությանն ու հայրենիքին, տեսնելու ենք՝ ոնց ենք զորանալու, հայ մահմեդականն էլ պատրաստ կլինի նվիրվել, աթեիստն էլ, հեթանոսն էլ, այսինքն՝ հայը: Ուժը պետք է տալ հային, այլ ոչ թե հարցնել՝ ո՞ր կուսակցությունից ես: Աշխարհիկ կուսակցություններն աշխարհիկ դաշտում, կրոնական ուղղություններն էլ հոգևոր դաշտում ազգը պառակտելու միջոցներ են: Պիտի հասկանա՞նք, որ վնաս են, թե՞ ոչ:

Մարինե Մարտիրոսյան

Hetq.am

1918-ի մասին պետք է ճշմարտությունն ասվի

Մայիսի 28-ը տոնում ենք որպես հանրապետության օր: Տոնում ենք եւ անցնում առաջ: Տոնում ենք եւ այդպես էլ չենք ցանկանում գտնել մի շարք հարցերի պատասխաններ: Իսկ առաջին հանրապետության պարտությունից դասեր քաղելու եւ համապատասխան հետեւություններ անելու համար մենք պետք է ուժ գտնենք եւ հասկանանք, թե ինչպես հնարավոր դարձավ վերականգնել անկախությունը, երբ մեր ազգը ենթարկվել էր ցեղասպանության, ինչպես ստացվեց, որ ընդլայնեցինք մեր պետության սահմանները, իսկ հետո շատ արագ կորցրինք հսկայական տարածքներ եւ վերջին հաշվով կորցրինք անկախությունը:

Բաց աչքերով իրենց պատմությանը նայում են ուժեղները: Մենք դեռ չենք ցանկանում տեսնել այն, ինչ մինչեւ հիմա չտեսնելու ենք տալիս, իսկ որ ամենակարեւորն է, շարունակում ենք առաջին հանրապետությանը նայել այն պատուհանից, որը մեզ համար բացել են խորհրդային պատմաբանները եւ մի փոքր մեծացրել դաշնակցականները:

Մենք ամաչում ենք ասել, որ 1918 թ. մայիսի վերջին, երբ Վրաստանն ու Ադրբեջանը հռչակեցին իրենց անկախությունը, մենք այդպես էլ այդ քայլին չգնացինք: Այսօր մենք ասում ենք, որ 1918թ. մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի անկախությունը, բայց իրականում նման բան չի եղել: Մայիսի 29-ին Թիֆլիսում գումարվում է ՀՅԴ Արեւմտյան եւ Արեւելյան բյուրոների, Ազգային խորհրդի դաշնակցական ներկայացուցիչների, ինչպես նաեւ Սեյմի հայ պատվիրակների միացյալ խորհրդաժողովը: Քննարկվում է ստեղծված վիճակը եւ Հայոց ազգային խորհուրդը որոշում է մի հռչակագիր ընդունել, որում նշված է, որ Ադրբեջանի եւ Վրաստանի կողմից իրենց անկախությունը հռչակելուց հետո ստեղծվել է նոր իրավիճակ, եւ որ Հայոց Ազգային Խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն եւ միակ իշխանություն: Այս հայտարարությունն ընդունվում է մայիսի 30-ին:

Ահա այսպես, Ազգային խորհուրդը չի համարձակվում հռչակել Հայաստանի անկախությունը: Ծանոթանալով ժամանակակիցների հուշերին, պարզվում է, որ չեն ցանկացել նեղացնել Ռուսաստանին եւ ձեռնպահ են մնացել անկախության հռչակումից: Ավելին, Ռուբենի «Հայ հեղափոխականի հիշատակները» գրքում նշված է, թե Ազգային խորհրդի անդամները չէին ցանկանում ուրախացնել թուրքերին եւ հռչակել Հայաստանի անկախությունը: Տարօրինակությունները, ինչպես տեսնում եք, շատ են: Նույն գրքում նշվում է, որ որեւէ մեկը Հայաստան պետությանը լուրջ չէր վերաբերում: Այն համարում էին Ռուսաստանի ծայրագավառ, մեր զորքերը ռուսական բանակի մի մաս, եւ որ հայ քաղաքական միտքը երբեք չի ցանկացել տուրք տալ թուրքերին եւ Ռուսահայաստանը պոկել Ռուսաստանից: Ամենատխուրն այն է, որ նշվում է, թե շատերը ստեղծված պետությունը համարում էին գերեզմանոց:

Հայաստանի անկախությունը հռչակվեց միայն 1919թ. մայիսի 28-ին, բայց համաձայնվեք, որ չնայած պատմության անիվը մեր կողմում էր, բայց ունենալով նման քաղաքական առաջնորդներ, նման վերաբերմունք պետության հանդեպ, հնարավոր չէր հաղթած դուրս գալ այս ամենի միջից: Ինչի մասին է խոսում այն, որ Հայաստանի կառավարությունը Երեւանում հայտնվեց միայն 1918թ. հուլիսի կեսերին, այն էլ այն բանից հետո, երբ վրացիներն այլեւս չհանդուրժեցին, որ Հայաստանի կառավարությունը գործի իրենց պետության մայրաքաղաքի ամենակենտրոնում: Կարող եք պատկերացնել մեկ այլ երկիր, որի կառավարությունը ցանկանա երկիրը ղեկավարել այլ պետության մայրաքաղաքից:

Եթե ցանկանում եք հասկանալ, թե ինչու տարածքներ կորցրինք եւ կորցրինք նաեւ անկախությունը, ապա գնացեք Պատմության թանգարան եւ ուշադիր նայեք առաջին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունու նոթատետրին: Այնտեղ միայն ռուսերեն գրառումներ են: Եւ ինչպես կարող է ռուսերեն մտածող եւ ռուսերեն գրող մարդը նպաստել Հայաստանի հզորացմանն ու զարգացմանը: Նույն Ռուբենի գրքում նշված է, որ բոլորը համոզված էին, որ այս վիճակը ժամանակավոր է եւ շատ շուտով Հայաստանը կրկին կհայտնվի Ռուսաստանի կազմում: Ահա այսպես:

Եւ մենք մինչեւ հիմա շարունակում ենք 1918-1920 թվականներին իրադարձություններին նայել խորհրդային պատմագիտության մատուցմամբ: Շատերը մինչեւ հիմա կարծում են, թե անգլիական զորքերը եղել են մեր թշնամիները, մեր հակառակորդները, այնինչ անգլիացիները մեզ միայն օգնել են, եւ ոչ միայն պարենով եւ հագուստով: Անգլիական բանակը քաղաքներ է ազատագրել եւ հանձնել Հայաստանին, անգլիացիները իրատեսական սահմաններով ուժեղ Հայաստան ստեղծելու առաջարկներ են արել, ինչը չի ընդունվել այն կառավարության կողմից, որը չէր ցանկանում ժամանել Երեւան: Արդյունքում անգլիացիները հուսահատ հեռացել են, հասկանալով, որ հայ քաղաքական միտքը շատ հեռու է պետություն ղեկավարելուց: Ի դեպ, Հայաստանին իրատեսական առաջարկներ են արվել նաեւ բոլշեւիկյան Ռուսաստանի կողմից, ինչը եւս մերժվել է: Հայերը Կասպից ծովից մինչեւ Միջերկրական ծով, Սեւ ծովից մինչեւ Տիգրիս ձգվող երկիր էին ուզում եւ ցանկանում էին, որ այն մեզ նվիրեն, իսկ իրականում այդպես չի լինում:

Թուրքերն առանց մարտերի գրավեցին Էրզրումը, Կարսը, Ալեքսանդրապոլը, իսկ մեր բանակն ավելի լավ էր զինված եւ ավելի մարդաշատ էր, բայց բանակը չկռվեց: Հայերը չէին հասկանում, թե ինչ է պետությունը եւ չէին ցանկանում կռվել հանուն իրենց պետության: Հայերը ցանկանում էին կռվել հանուն Ռուսաստանի կամ Թուրքիայի: Եթե այս մասին մենք բարձրաձայն չխոսենք, եթե այս մասին մենք համարձակորեն չխոսենք, ապա այս խնդիրներից մենք չենք ազատվի:

Մենք պետք է համարձակորեն խոսենք մաուզերիստների մասին, որոնք կեղեքում էին ժողովրդին, չթողնելով հասկանալ, թե ինչ լավ է ազգային պետություն ունենալ: Ահա սա է իրականությունը, որի մասին մենք նախընտրում ենք չխոսել, բայց առանց այս մասին խոսելու մենք չենք հասկանա, թե ինչու են ներկա իշխանությունները կեղեքում ժողովրդին, ինչու հայը չի սիրում Հայաստանը եւ շտապում է արտագաղթել, ինչու Սերժ Սարգսյանի «եւ-եւ»-ի պատճառով արտաքին ճակատում մենք միայն պարտություններ ենք կրում:

Հակոբ Ասատրյան 

Top-news.am

«Սուրս չթողեց, որ գրող դառնամ, գրիչս չթողեց, որ զինվոր դառնամ…»

Մայիսի 20-ին լրանում է հայ քաջաբազուկ հերոսի` Արամ Երկանյանի ծննդյան 115-ամյակը

 Նա ապրեց ընդամենը 34 տարի: Ամբողջ կյանքը նվիրում էր իր ազգին ու հայրենիքին: Դառը ճակատագրի հարկադրանքով ապրեց հարազատներից հեռու՝ Արգենտինայի Կորդովա քաղաքում նրան տանջեց ու տարավ հյուծախտը` նյութական ծանր վիճակում թողնելով կնոջը` Իզաբելլա Բարաքյանին և միակ զավակին` Մարիին: Մահվանից տասնամյակներ հետո իր եղբոր դստեր` Թերեզա Վաղարշակի Երկանյանի խնդրանքը` Արամ Երկանյանի անունով Երևանում փողոց անվանակոչել, մնացել է անարձագանք: Ի դեպ նման առաջարկով շատերն են դիմել:

Արամ Երկանյանի 100-ամյակին նվիրված հանդիսությանը, որի կազմակերպիչներն էին Երկանյանները, առաջին անգամ ներկայացվել են Վարդան Գալուստյանի ﴾«Կարին»  հայրենակցական միության հիմնադիր-ատենապետ﴿ և Ռոմիկ Հովնանյանի` հայ վրիժառուի գործունեության վերաբերյալ պատմական տվյալներ:

Երեկոյի ավարտին հանդես է եկել «Տաղարան»  հնագույն երաժշտության համույթը` Արամ Երկանյանի արյունակից, դիրիժոր- կոմպոզիտոր Սեդրակ  Երկանյանի ղեկավարությամբ:

Արամ Երկանյանի 110-ամյակին նվիրված հանդիսության կազմակերպիչները եղել են ՀՅԴ Գերագույն մարմինը, ՀՅԴ Երևանի Շենգավիթ համայնքի «Արամ Երկանյան»  Կոմիտեն և իհարկե, Երկանյանները: Այդ օրը մեկտեղվել էին գիտության և արվեստի բնագավառների կարկառուն ներկայացուցիչներ, Երկանյան ազգատոհմի` միմյանց գտած անդամները: Երեկոն ավարտվել է «Տաղարան»  հնագույն երաժշտության համույթի ելույթով:

Արամ Երկանյանը ծնվել է 1900 թվականի մայիսի 20-ին, Կարինում, եղել է Սանասարյան վարժարանի շրջանավարտ: 1915-ին ականատես է եղել թուրք մարդասպանների գազանություններին: Նույն թվին`Կարինի տեղահանության ժամանակ, հրաշքով փրկված Արամը ապաստան է գտնում Կովկասում և կորցնում ընտանիքի հետ կապը: 1916թ. արդեն կամավոր ջոկատներում՝ ռուսական բանակի կազմում մասնակցել է Կարինի ազատագրմանը: Ռուսական բանակի հետ քաշվելուց հետո էլ շարունակել է իր ծառայությունը կամավորական ջոկատներում: 1918-ից դաշնակցական կուսակցության անդամ էր, կատարել է հատուկ հանձնարարություններ: Արամին նկատում է հայ վրիժառու խմբի կազմակերպիչը` արևմտահայ նշանավոր մտավորական Շահան Նաթալին: Արամը ձեռնամուխ է լինում «Նեմեսիսի» ծրագրի իրագործմանը: Թուրք ոճրագործներին պատժելու որոշումն ընդունվել էր ՀՅ Դաշնակցության 9-րդ համագումարում: 1920-ին Արամը չեզոքացրել է Լոռվա շրջանի, մասնավորապես Ղարաքիլիսայի շրջակայքում գործող թուրքական ավազակախմբերը: Ի դեպ նրա հարազատները գաղթել էին Էրզրումից և ապրում էին հենց Ղարաքիլիսայում, բայց այդ մասին նա չգիտեր:

«Նեմեսիս»  գործուղության  շրջանակներում Արամ Երկանյանի գնդակից ընկան մուսավաթական Ադրբեջանի ռազմական նախարար Ղասիմբեկովը`1919թ. հոկտեմբերին, Նասիբ Բեկ Յուսիֆբեյլին` 1920թ. մայիսի 30-ին, Բաքվում, Ֆաթալի Խան Խոյսկին`1920թ. հունիսի 19-ին, Թիֆլիսում, Հասան Բեկ Աղաևը` 1921թ. հուլիսի 19-ին Թիֆլիսում, իսկ 1922թ. ապրիլի 22-ին Բեռլինում Արշավիր Շիրակյանի հետ նրանք սպանեցին Բեհաեթդին Շաքիրին և Ջեմալ Ազմիին: Արամ Երկանյանը և Սողոմոն Թեհլերյանը վերջ տվեցին նաև հայ դավաճաններ Վահե Քիսայի և Արթին Քեհյանի կյանքին, այդ երկուսն էին կազմել 1915թ. ապրիլի 24-ին ձերբակալված հայ մտավորականների ցուցակը:

Այնուհետև՝ 1922-27թթ. Արամն ապրել է Ռումինիայում, 1927-ին մեկնել է Արգենտինա, մինչև 1931թ. ապրել Բուենոս Այրեսում: Մասնակցել է Գարեգին Նժդեհի ցեղակրոն ուսմունքի տարածմանը, եկեղեցիների և դպրոցների բացմանը, դասավանդել է հայ տներում: 1931-ին ամուսնացել է Իզաբելլա Բարաքյանի հետ, 1932-ին ծնվել է նրանց միակ զավակը` Մարին: Բուենոս Այրեսում 1931-ին հիմնադրել է Արգենտինայում առայսօր տպագրվող «Արմենիա» թերթը: Հեղինակն է նաև «Այսպես սպաննեցինք» և «Արյան ձայներ»  հուշագրությունների:

Հյուծախտով հիվանդ Արամ Երկանյանը տեղափոխվել է Կորդովա, մահացել է 1934-ի օգոստոսի 2-ին: Թաղված է այդ քաղաքի Ս. Գևորգ եկեղեցու բակում, ուր տեղադրված է կիսանդրին: Արգենտինահայերի այս սրբատեղի են այցելում ԱՍԱԼԱ-ի տղաները:

Արամ Երկանյանն իրագործեց վրիժառու դառնալու իր երդումը, որը տվել էր 11 տարեկանում, երբ թերթել էր Ադանայի հայկական ջարդերի մասին պատմող` Վենետիկի Մխիթարյանների հրատարակած պատկերազարդ գիրքը:

Նրա հերոսական կյանքի և դաժան վախճանի մասին հարազատներն իմացան միայն Արամի մահվանից տասնամյակներ անց: Իսկ նրա եղբայրը` Վահե Երկանյանը, մահվանից օրեր առաջ ձեռքն առնելով «Այսպես սպաննեցինք» գիրքը՝ ամբողջ գիշեր կարդաց և առավոտյան մահացավ կաթվածից` «Ա՜խ Արամ» ասելով: Գրկին փոքրիկ թոռնիկն էր՝ Արամը: Վահե Երկանյանը, ում պատահաբար գտան արտասահմանից Հայաստան եկած հայ հոգևորականները և հանձնեցին Արամի հուշագրությունները , հաճախ էր հայտնվել համապատասխան մարմինների ուշադրության կենտրոնում` եղբոր մասին որևէ բան իմանալու դաժան հարցաքննությամբ: Ի դեպ,պապի գրկում նստած Արամ անունով այդ փոքրիկ տղան այսօր իր արժանի տեղն է զբաղեցնում առողջապահության ոլորտում: Արամ Երկանյանի եղբոր` Վահեի մահվանից հետո , դուստրերը ևս մեկ անգամ նախաձեռնեցին հարազատներին փնտրել-գտնելու նվիրական դարձած գործը: Ի վերջո գտան արյունակից-Երկանյաններին: Հայտնի է, որ Սուսաննա Երկանյանն աշխատում էր նույն հիմնարկում, Արտյոմ Երկանյանի հետ` առանց այդ մասին իմանալու: Հայտնի դեպքերից հետո նրանք գտան միմյանց: Այսպես հաստատվեց կապը նաև Արամ Երկանյանի`արտասահմանում ապրող դստեր` Մարիի հետ, ում հարսանյաց հանդեսն իր ներկայությամբ պատվել է Արամ Խաչատրյանը: Մարի Երկանյանի և Սարգիս Գավուքյանի ամուսնությունից ծնվել են Փոմփին և Արամը, որն ավաղ՝ 12 տարեկանում ավտովթարից մահացել է: Իսկ Փոմփին, որ արդեն թոռնիկներ ունի, հոգատարությամբ է շրջապատել առողջական խնդիրներ ունեցող մայրիկին` Մարիին: Փոմփիի և Հայաստանում ապրող ազգականների հետ ջերմագույն շփումից և նամակագրությունից ենք տեղեկանում, որ Արամ Երկանյանի հանրահայտ «Մանլիխեռ» մաուզերը չի պահպանվել:

Վերջերս Կորդովայում կազմակերպված միջոցառման ընթացքում հանդես գալով ելույթով՝ Փոմփին նշել է. « Հերոսները չեն կերտվում, այլ ծնվում են: Առանց քաջի ամոթը արճիճի ծանրությամբ պիտի նստեր հայ հոգիների վրա ու անարգանքի մուրը պիտի քսվեր վերապրող ցեղիս ճակատին»: Եվ շարունակելով խոսքը` եզրափակել է.  «Հարգանք քո բազուկին, սիրելի՛ մեծ հայրս`կյանքիս փարոսը, որ քո հերթին փոխվրեժի լուսավոր նոր էջ ավելացրեցիր մեր նորագույն պատմության վրա, Ազգիդ ու գաղափարիդ հավատարիմ մնացիր, դու չմեռար՝ անմահ ապրեցիր:

Մարիամ Միրզոյան

Անմեղսունակությունը որպես կենսաձև

Հունիսի 12-28-ը Բաքվում առաջին եվրոխաղերն են: Ադրբեջանցիք են նախաձեռնել և «խաղացնելու» են այդ խաղերն՝ ի շահ իրենց ազգային ու պետական ամբիցիաների:
Ադրբեջանցիք միշտ էլ սուբյեկտային ու նախաձնող են եղել, սկսած իրենց ստեղծման պահից՝ 1918 թվականից ու մինչ հիմա:
Երբ մենք միտինգվում էինք պերեստրոյկայի հովերով, իրենք ազգովի Սումգայիթի սպանդն էին սարքում մեր գլխին:
Երբ մենք բողոքում էինք Գորբաչովին, իրենք 400 հազար հայի՝ անարգանքով, ծեծ ու ջարդով, թալանով ու սպանություններով արտաքսում էին տներից ու իրենց ֆորմալ տարածքից:
Երբ մենք կովկասյան «միակ» ժողովրդավարությունն էինք խաղում, իրենք պատերազմն էին սանձազերծում:
Երբ մենք «եվրոժողովրդավարություն» էինք խաղում, իրենք հենց Եվրոպայում քնած հային էին կացնահարում ու հերոս կարգվում:

Այսօր էլ իրենք իրենց խաղերն են խաղում:
Իսկ մենք ի՞նչ ենք անում:
Կասկած չունեմ, որ մենք էլ ենք խաղում: Ուղղակի «անմեղսունակ» ենք խաղում: Որովհետև այսքանից հետո միայն անմեղսունակությունը կարող է դրդել հազար անգամ ադրբեջանցուց տմարդի խաբված ու անարգված ազգին պետական ներկայացուցչությամբ գնալ Բաքու, մասնակցել իրենց խաղերին, ճաշակել նոր ստորացումներ ու մի գուցե, նաև հերթական սպանդի ենթարկվել:
Այդ կապակցությամբ միակ ու հիմնարար հարցը կա- գնում եք որ ինչ անեք, ինչի հասնեք, ում ի՞նչ ցույց տաք, կամ ապացուցեք:
Այլ հարց ուղղակի գոյություն չունի:

Իրականում այդ հարցն էլ գոյություն չունի: Ես, որպես մասնավոր անձ եմ այն ինքս ինձ տալիս: Իսկ որպես պետական-իշխանական, ազգային, կամ հանրային- հրապարակային, այն իրոք, պատշաճ հնչեղությամբ գոյություն չունի:
Մի մարդ «որոշել է» գնալ, պառլամենտը դակել է, մնացածն էլ ջուր են առել բերանները:
Իրականում այդ մարդն էլ չի որոշել: Ինչ որ մեկը, ինչ որ մի հեռախոս, օդից վերցրած մի վերին խորհուրդ, այդ մարդուն ասել է- գնալն է ճիշտը: Ու ազգովի, պետականորեն, գնում ենք Բաքու՝ խաղալու և առնվազն որպես օգտագործված, անպետք առարկա՝ ավելորդ անգամ դեն շպրտվելու:

Անկախության առաջին իսկ օրվանից, իշխանություն կոչված գյադաների կույտը երկրի ու ժողովրդի ձեռը «կրակն» էր ընկած: Այդ կոհորտան երկիրը պետություն սարքելու ձևը չգտավ, բայց և հայ մարդուց շահույթով ազատվելու ձևը գտավ՝ սկսեց արտաքսել-արտահանել նրան ու միլիոնատեր դարձավ:
Հիմա էլ պետականության ձեռն է կրակն ընկած՝ չգիտի որ պատովն այն տա, որ ջնջխվի, պրծնի- վերանա:
Սեպտեմբերի 3-ին հենց նույն մարդը միայնակ որոշեց բիրիքով ազատվել երկրի ու պետության բեռից- կապելով այն եվրասիականության սայլին: Ստորագրման պահին իսկ պարզ էր, որ այդ սայլը բլեֆ է՝ չկա այն ու չի կարող լինել: Բայց մեկ է, մենք համառորեն մեզ կապված ենք համարում այդ չեղած սայլին:

Ենթադրենք ինքնախաբեություն էր, տրված էինք ինքնախաբեության: Բայց ինչո՞ւ հենց մենք: Գենոցիդ է՝ ուրեմն մեր գլխին: Պատերազմ է՝ մեր գլխին, ամենաշատ զոհ տալ է պետք՝ մենք ենք: Արտագաղթելու ռեկորդներ են պետք՝ մենք ենք:
Մարդկությանը բազմաթիվ մահացու հիվանդություններ են հայտնի ու դրա դեմ բժշկություն կա: Իսկ մեր դեպքում ոչ մի դարման չկա՝ մենք ենք ու դեմ հանդիման, մեր վրա մակաբուծող ներքին տգետին ու անինքնասեր պաշտոնյային:
Հաղթանակած պատերազմով հանդերձ, ողբալի վիճակում ենք:

Մարդ չգիտի ինչ լեզվով ու ոճով խոսի, որ ընկալելի լինի որոշում կայացնողի հեռակա ականջներին, պառլամենտ կոչված «լավ տղերքին» և կյանքից կուչ եկած ու մարդկային «լսողությունը» կորցրած հայրենակիցներին:
Լավ, փողն ու իշխանությունը մթագնել են իշխանավորների ուղեղը, բայց մեր բոլորիս աչքերն էլ հո բաց են՝ մենք ինչո՞ւ ենք կույր ձևանում:
 Ենթադրենք թե «քաղաքացին» ու ուղեղակիր մարդը չկան, պետական շահն ու արժանապատվությունը չկան, բայց կյանքի վտանգով Բաքու մեկնող սպորտսմենները, իրենց ծնողները, ընկերներն ու շրջապատն էլ չկա՞ն:

Բա ձայն հանեք, ասեք որ թքած ունենք այդ մեկ մարդու տեսլականների վրա, պառլամենտ կոչված համազգային թյուրիմածության որոշման վրա: Ասեք, որ շախմատի «պեշկա» չեք, որին կարելի է տեղի- անտեղի է զոհել:
Բայց այդ ձայնն էլ չկա: Համատարած խաբեության, հուռա-հայրենասիրության, լպիրշ կեղծիքի, իշխանական ու ընդդիմադիր տհասության պայմաններում մի գուցե իրոք, դժվար է կողմնորոշվելը, բայց 24 տարի շարունա՞կ:

Պետական քարոզչամեքենան խրոնիկ մարդակերին որպես չարաճճի է ներկայացնում, դժոխային կյանքը՝ որպես աստվածատուր երջանկություն, միջազգային նորմերից 10 անգամ շատ ոստիկանությունը որպես կարգ ու կանոնի աղբյուր, սահմանից ներս եռակի թանկացած գազն ու դրա հետագա շղթայական ալան- թալանը՝ որպես հեռատես ռազմավարություն, մասսայական արտագաղթը- որպես անխուսափելի ժամանակագրություն, մտքի ու արժանապատվության բռնաբարումը՝ որպես հայրենասիրություն, երկրի կործանումն էլ որպես օրինաչափ վախճան:
Հետո՞...

Ամեն սուբյեկտ գոյության իր ձևն ունի: Մերոնք արդեն սկսել են հատել գոյության ամենստորին ձևերի սահմաններն էլ:
Օլիգարխիան տնտեսությունը, կյանքն ու ապագայի հարցերն է մոնոպոլացրել, ընդդիմություն էլ հայրենասիրությունը, ժողովրդավարությունն ու քաղաքացիականությունը: Բայց, բացի երկիր ավիրող մի բուռ դրանցից, երկու միլիոն հասարակ մահկանացու կա, անմեղ երեխա ու պատանեկություն կա, հայրենիք կոչվածով տառապող աշխարհասփյուռ հայություն կա:
Ժամանակին մի հիմար էր քար գցում ջրհորը ու մտահոգում հարյուրավորների: Իսկ հիմա երկիրը ջրհորի տեղ դրած հազարավոր հիմարներ են իրենց աղբն այնտեղ թափում:

Համազգային փրկիչը չկա, հանրային հերոսը չկա, ջրհորից քար հանող գիտունները չկան, բայց կան հարց լուծող հայտնի մարզպետները, «լավ տղերքը», նրանց «փառապանծ» սերունդն ու մանկլավիկները՝ անպարտ օլիգարխիան ու աճպարար քրեաոստիկանությունը:
Իգական, հոխորտացող տղամարդու տարօրինակ սեռատեսակ է կերտված երկրում: Կենսաբանորեն այն իբր տղամարդ է, բայց քաղաքական ու հանրային դրսևորումներով՝ կոնչիտայակերպ ինչ որ հիբրիդ:

24 տարի է, օր ու գիշեր ժողովրդավարություն բարբաջելով բռնապետություն էինք կերտում, բայց արարվածն անշուք ու անիմաստ, թքած- կպցրած բալագան է ընդամենը: Գոնե բռնապետություն լիներ, տղամարդու, բռնապետի մեղադրելու տեղ կունենայինք:
Էն օրը ամերիկացի ընկերս ասում է- ես իմ տուն մտնողին կգյուլլեմ: Ես էլ ասում եմ- թե իհարկե կգյուլլես, որովհետև օրենքը քո կողմն է, չես վախենա: Ինքն էլ զարմացած ինձ է նայում, թե ի՞նչ կապ ունի օրենքը: Մտել է տունս, ինձ է սպառնում, կգյուլլեմ: Դա իմ արժանապատվության հարցն է: Հետո կդատեն, չեն դատի, դա ինձ չի հետաքրքրում:

Զուգահեռ չեմ անցկացնում մեր հետ, որովհետև անիմաստ է: Նայենք կողքներս ու կտեսնենք, որ իրականում ոչ մեկս էլ իր տունն արդեն չունի: Դրանք բոլորը նվաճված են իգական տղամարդակերպի կողմից:
Անկազմակերպ ու անհոգ էինք՝ գենոցիդ ունեցանք:
Քաղաքականապես տգետ էինք՝ քրեականի բաժին դառանք:
Անինքնասեր ու զիջող ենք՝ Բաքու կգնանք:

ԱՐԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Գիտնակա՞ն, թե՞… Բաց նամակ-պատգամ մատաղ սերնդին

Չունի՛ և պարսից արքան 

Որքան պոետն անտուն,

Այնքան գա՛նձ ու խնդում 

Չունի՛ և պարսից արքան...

Կասկածո՞ւմ եք. գիտնակա՞ն, թե՞… այսինքն՝ խորհրդի կարի՞քն ունեք, մատաղ սերնդի սիրելի ներկայացուցիչնե՛ր, ուրեմն ասեմ՝ միանշանակ՝ գիտնակա՛ն, մատա՛ղ, գիտնակա՛ն։ «Մատաղը» իհարկե «մատաղ սերնդի» հետ սազացրած կատակ է՝ բառախաղ, որով ուզեցի ձեզ գրավել, որ խոսքս կարդաք մինչև վերջ։ Ես գիտնական չեմ, այլ, այսօր՝ պոետ, բայց այն բանակին եմ պատկանում, որտեղ գիտության հարգը լավ գիտեն։

Գիտեմ, որ այն երեխաները, որոնք գիտության պոչը բռնելու մտադրություն ու հնարավորություն ունեն, եթե անգամ լրջորեն չեն էլ հետաքրքրվել, միևնույն է՝ ականջի պոչով լսել են, որ վերջին շրջանում ինչքան ասես, բարձրաձայնվեց գիտության զարգացման համար ստեղծված անբարենպաստ վիճակի, ֆինանսավորման աններելի ցածրության, գիտության վարկանիշի բարձրացման անհրաժեշտության, ընդհանրապես, գիտնականի վիճակի մասին մեր երկրում։ Տարուց ավել  է, որ ֆեյսբուքում բացվել է երիտասարդ գիտնականների ՊԳՖԱ (Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում)  նախաձեռնությունն ու որն անվերջ զբաղված է վերը թվարկածս հարցերով։
Հիմա կասեք՝ ինչո՞ւ եք էդ մեծական բաները պատմում մեզ։ Կպատասխանեմ՝ ես ձեզ հետ զրուցում եմ ինչպես հավասարը՝ հավասարի, մեծը՝ մեծի հետ։ Մանավանդ, որ ուզում եմ անկեղծանալ ու ասել, որ մեծերն էլ են սխալվում… Ու մենք սխալվել ենք՝ անտեսելով ձեզ որոշ հարցերում, ես մեղքի զգացում ունեմ, պիտի փորձեմ ուղղել ակամա կատարած սխալները՝ քանի դեռ դրանց հետևանքները չեն երևում։

Երեխաներ ջան, այդ ո՞նց եղավ, որ ես ու ինձ նման շատերը մի պահ աչքներս թեքեցինք ու միգուցե դուք այդ ընթացքում բռնեցիք դաստիարակության ո՛չ այն ուղին, որը մենք նախատեսել էինք ու որը մեր նպատակը չէր։ Մի աֆորիզմ կա. «Խորը գլուխ տալով մեկին՝ մենք մեջքով շրջվում ենք դեպի մյուսը»։ Մեր պարագայում, իհարկե, վիճակը մի քիչ այլ է, քանի որ մենք ոչ թե գլուխ էինք տալիս, այլ անվերջ զբաղված էինք տարբեր ձևերով ու մեթոդներով, դիմում–նամակներով, լրջորեն ու ֆելիետոնային լեզվով՝ գիտության վիճակը բարելավելու կոչով դիմել իշխանավորներին, այսինքն՝ մենք անընդհատ դեմքով կանգնած լինելով դեպի «վերևները», ակամա մեջքով շրջվել էինք դեպի ձեզ։

Մենք մոռացել էինք, որ գիտության վիճակի մասին ասված այդքան վատ բաները դուք էլ եք լսում ու երբ ես ասում եմ՝ գիտնակա՛ն դարձեք, դուք հիմա մտածում եք՝ բայց ինչո՞ւ գիտնական դառնանք, Արամ քեռի, դառնանք, որ 30–60 հազար ստանա՞նք, ավելի լավ չի՞ դառնանք դատավոր ու, եթե ազնիվ աշխատենք, ստանանք 1–1.5 մլն դրամ, իսկ եթե՝ կաշառակեր՝ կրկնակի ու եռակի։ Ես պատասխանում եմ՝ չէ՜, մատա՛ղ՝ գիտնակա՛ն. սկսենք նրանից, որ ամեն մեկը չի կարող գիտնական դառնալ, բայց նա, ով կարող է, ում գիտելիքներն ու իմացությունները թույլ են տալիս, նա չպիտի անգամ երերա կասկածների մեջ։

Այսքան որ բարձրաձայնում ու ասում ենք, բայց չէ՞ որ մենք ուզում ենք այդ ոլորտը կարգավորել հատկապես ձե՛զ համար, դուք էլ հիմա ասում եք՝ որ էդքան վատ է, չենք դառնա՞։ Ոնց թե, սրա համար էի՞նք էսքան պայքարում: Օ’Հենրին մի հայտնի պատմվածք ունի, որը կոչվում է «Մոգերի ընծաները», սրան շատ նման մի իրավիճակ կա. կինը կտրում ու վաճառում է իր շքեղ վարսերն ու ամուսնու ժամացույցի համար շղթա գնում, իսկ ամուսինը վաճառում է ժամացույցն ու կնոջ վարսերի համար գնում վարսակալ։ Սա նման է այն բանին, որ մենք, բան ու գործ թողած, կարգավորում ենք գիտության ոլորտը, որ դուք այնտեղ մտնեք առանց պրոբլեմների. սա մեր նվերը պիտի լիներ ձեզ, իսկ դուք ուզում եք թողնել այն՝ նվիրելով մեզ ձեր (ներեցեք Արամ քեռուն) սխալ որոշո՞ւմը։

Ես համաձայն չե՛մ։ Ասեմ նաև, որ այս պատմվածքը երկու կարևոր խորհուրդ ունի. մեկն այն, որ վերն ասացի, մյուսը՝ որ երջանկությունը հարստության ու մեծ գումարների մեջ չի. երբ  հարուստ ամուսինը տալիս է կնոջը մի քանի հազար դոլար ու ասում՝ գնա քեզ համար նվեր առ իմ կողմից, դա երբեք չի կարող այն արժեքն ունենալ, ինչ ունի ժամացույցի գումարով գնած հասարակ վարսակալը, քանի որ դրանում կան սեր, նվիրում, հույզեր, թրթիռներ...

Շատ շեղվեցինք, երեխե՛ք ջան, վերադառնանք գիտությանը։ Ուրեմն՝ ավելի լավ է ստանալ մի քանի հազար դրամ, քան միլիոն, քանի որ միլիոնի դեպքում դուք փողի գինը չեք իմանա, իսկ մի քանի հազարի դեպքում հայրենական դրամի ամեն լումայի գինը լա՜վ կիմանք։J

Երկրորդ, եթե շատ գումար ունենաք, կարող եք շրջել աշխարհի շատ հետաքրքիր ու զարմանահրաշ վայրեր, բայց կան վայրեր, որ միայն գիտության մարդկանց են հասանելի. դրանք գիտության լաբիրինթոսներն են, որոնք, ասում են, որ շա՜տ ավելի հետաքրքիր, գրավիչ ու զարմանահրաշ են։ Ի վերջո, գիտությունը սահմաններ չունի, ու եթե ինչ–ինչ պատճառներով դու չես կարող լցնել սեփական երկրի գիտական մտքի գանձարանը, դու կարող ես լցնել աշխարհինը. Չէ՞ որ քո երկրին էլ մի կաթիլ կհասնի, իսկ օվկիանոսը կաթիլներից է գոյանում։ Բալզակն ասում է, որ այն մարդիկ, որոնք չափազանց շատ են վայելքներ ճաշակում, անխուսափելիորեն բթանում են: Գիտության մարդուն այդ վտանգը չի սպառնում։ Լավ գիտնականի համար բաց են աշխարհի բոլոր դռները, նա ամենուր ցանկալի ու հարգված է։ Նա կարևոր հյուրի իրավունքով մուտք ունի այնպիսի տեղեր, որտեղ մեկ ուրիշը մե՜ծ գումարներ ծախսելով հազիվ դռան մոտ կհայտնվի։

Այնպես որ, մասնագիտություն ընտրելիս առաջնորդվեք առողջ բանականությամբ և ոչ թե մեծ գումարներ վաստակելու հեռանկարով և շատ էլ մի տարվեք ՊԳՖԱ–ի մեծ քեռիների՝ գիտնականների աղքատության մասին  խոսակցություններով։ Սոկրատեսն ասել է՝ «Հարստությունը կիրթ լինելու մեջ է, իմաստության մեջ, առաքինության մեջ»։ Ի վերջո, գիտնականը աղքատ լինել չի կարող, քանի որ ամենամեծ հարստությունը գիտելիքն է։

Այնպես որ, դուք գիտնական դարձեք։ Դե իսկ ես… ինձ համար արդեն ուշ է. ես կմնամ պոետ, քանի որ...
Հարո՛ւստն է պոետն այնքան
Երկրի մթին բանտում...
Չունի՛ և պարսից արքան
Որքան պոե՛տն անտուն...

ԱՐԱՄ ՊԱՊԱՅԱՆ

Զորավար Անդրանիկին նվիրված երգը

1970-ականների վերջերին էր։ Հայրս աշխատում էր Արցախի մարզային ռադիոյում որպես գրական-երաժշտական հաղորդումների ավագ խմբարգիր։ Այսինքն՝ հաղորդումների շուրջ 80 տոկոսն ինքն էր տնօրինում։ Ի դեպ, երկար տարիների ընթացքում հայրս գրական հաղորդումների և երաժշտության պատկառելի ֆոնդ էր ստեղծել, որտեղ գերակշռում էին հայկական դասական, ժողովրդական, գուսանական և էստրադային երգերը՝ հիմնականում բերված Երևանից։ Երևանյան ռադիոյում հազիվ թե լիներ հայկական հանրահայտ մի երգ, երաժշտություն, որ հայրս բերել տված չլիներ Ստեփանակերտ։

Իմ սիրելի երգերը հորս աշխատասենյակում գտնվող խորհրդային պատկառելի պրոֆեսիոնալ մագնիտոֆոնային սարքավորումից գրանցում էի իմ մագնիտոֆոնում (առնվազն 500 երաժտություն էի ձայնագրել)։
Երևի 9-րդ կամ 10-րդ դասարանում էի սովորում։ Դասերից հետո հաճախ էի լինում հորս մոտ՝ աշխատավայրում։ Մի օր մարզային ռադիոկոմիտեի նախագահ Գրիգորի Սողոմոնյանը մտավ հորս աշխատասենյակն ու ասաց. «Վազգեն Գարեգինովիչ, քիչ առաջ Բորիս Սարկիսիչը զանգեց ու ասաց. Օվյանին ասա շատ չե՞ս հնչեցնում «Անդրանիկը»։ Սկի Երևանի ռադիոն էդքան չի հնչեցնում այդ երգը...»։

Այդ Բորիս Սարկիսիչը Կևորկովն էր, իսկ Անդրանիկի մասին երգը գուսան Շերամի հանրահայտ «Իբրև արծիվ սավառնում ես»-ն էր՝ երգչախմբի կատարմամբ։ Հայրս իրեն հատուկ ծիծաղեց քթի տակ ու ասաց՝ լավ, նկատի կունենամ...

Ամբողջ օրը չկարողացա քնել։ Այդ երգը վաղուց ձայնագրել էի ինձ համար, բայց ինձ թվում էր, որ մի օր անվտանգության մարմինները գալու էին և ռադիոկոմիտեից առգրավելու այդ ձայնագրությունը։ Ուրեմն՝ պետք էր ամեն գնով փրկել այն։ Առավոտյան արդեն որոշել էի անելիքս։ Հորս խնդրեցի ձայնադարանից բերել տա երգը՝ իբր որպեսզի ձայնագրեմ ինձ համար։ Ապա 38 սմ/վրկ արագությամբ հատուկ բաբինայից՝ բնօրինակից ձայնագրեցի մի այլ դատարկ բաբինայի վրա, այն դրեցի բնօրինակի տուփի մեջ, իսկ իրական բնօրինակը հորիցս ծածուկ բերեցի տուն։ Մտածում էի՝ դե թող փորձեն վերացնել այն, բնօրինակը մոտս է...

Վաղուց չկա հայրս, չկա նաև Արցախի մարզային ռադիոյի այդ հարուստ ձայնադարանը, որը տարիներ շարունակ ստեղծել, հարստացրել էր հայրս. պատերազմի ժամանակ գրեթե հիմնովին ավերվել է այն։ Բայց մասունքի պես առայսօր տանը պահում եմ Անդրանիկին նվիրված հրաշալի երգի բնօրինակը՝ ձայնագրված խորհրդային բաբինայի վրա, չնայած արդեն չկա հինավուրց այն տեխնիկան, որի վրա կարելի է լսել այդ երգը...

Մեծ Լոռեցին

Այս տողերը գրել եմ մեկ տարի առաջ.

Նայում եմ Թումանյանի լուսանկարին: Կորացած, ճերմակած իմաստուն ծերունի... Մինչդեռ ընդամենը 54 տարի է ապրել, կես դար: Բայց որքա՜ն բարություն, ազնվություն, իմաստություն կա նրա հոգնած աչքերում...

Նրա տարիքին եմ արդեն, բայց կարծես սովորական ու միամիտ երեխա լինեմ այդ զարմանահրաշ հանճարեղ Մեծ լոռեցու մոտ: Մարդ, որ իր ողջ կյանքն ապրել է լույս տալով ու մոմի պես լույս տալով կամա՜ց-կամաց սպառվել...

Քանի՜ ձեռքից եմ վառվել,
Վառվել ու հուր եմ դառել,
Հուր եմ դառել`լույս տվել,
Լույս տալով եմ սպառվել:

Եվ ամենազարմանալին՝ մահից առաջ ցավով խոստովանել է, որ ժամանակ չի ունեցել լրջորեն զբաղվելու գրականությամբ:

Ամեն անգամ հիշելիս խոր ցավ եմ զգում. բացի Արտավազդից, որ 1918 թվականին 24 տարեկանում զոհվել էր Վանում, մյուս երեք արու զավակները գնդակահարվել, սպանվել են խորհրդային ռեժիմի կողմից՝ 1938-39 թվականներին...

Կարծես այսօր են գրվել այս տողերը (Հովհաննես Թումանյանի նամակը Ավետիք Իսահակյանին).

«…Ես չեմ ուզում և չեմ կարող երկար ու բարակ գրել մեր երկրից, թեև դու հարցնում ես: Կարճ ասեմ՝ մենք թե դրսից, թե ներսից քանդեցինք մեր երկիրը: Գլխավորապես մենք: Մենք եմ ասում, և սրա մեջն է ճշմարտությունը: Մի մասը խանգարող սրիկաներ, մի մասը գողեր ու ավազակներ, մի մասը ապիկար թշվառականներ, և չեևաց մի բազմություն, գոնե մի խմբակ, որ վերածնվող շունչն ու բարոյական կարողությունը հայտնաբերեր: Էսքան աղետների ու պարտությունների մեջ ոչ մի մեղավոր չեևաց, ոչ ոք ոչ պատասխանատվության կանչվեց, ոչ պատասխան տվեց: Եվ շարունակվում է. այժմ էլ նույն մարդիկը նույն ճանապարհներով…
Եվ ոչ մեկը գոնե անձնասպան չեղավ, որ ապացուցեր, որ գոնե ամոթ ու խղճմտանք կա այս մարդկանց մեջ: Բայց ես ինչ եմ ասում - չկարողացան գոնե վշտանալ կամ վշտացած երևալ»:


1969 թ. Մեծ լոռեցին՝ Ստեփանակերտի պետթատրոնի բեմում

1969 թվականանին Ամենայն Հայոց բանաստեղծի ծննդյան 100-ամյակը հանդիսավոր տոնում էր նաև Արցախը։ Այդ ժամանակ ընդամենը 9 տարեկան էի, երբ հորս հետ առաջին անգամ ոտք դրեցի մի տաճար, որ կոչվում է Թատրոն, ավելի կոնկրետ՝ Ստեփանակերտի պետական դրամատիկական թատրոն։ Ինձ համար մի այլ աշխարհ բացվեց։ Առաջին անգամ տեսա մարդկանց, ովքեր կարծես այլ աշխարհից էին։ Եվ առայսօր երբ լսում եմ «մտավորական» բառը, իմ առջև հառնում են շքեղ, հպարտ ու բարեհոգի այդ մարդիկ՝ ժողովրդական արտիստներ Գուրգեն Հարությունյանը, Միքայել Կորգանյանը, Հովհաննես Շիրազի մանկության ընկեր, գլխավոր ռեժիսոր Հովհաննես Կարապետյանը...

Իսկ իմ՝ թատրոնում հայտնվելու պատճառն այն էր, որ Թումանյանի 100-ամյակի կապակցությամբ Արցախի Մայր թատրոնը բեմադրում էր հորս՝ Վազգեն Օվյանի «Մեծ լոռեցին» պիեսը, որտեղ Թումանյանը ներկայացված էր իր անմահ հերոսների հետ...
Առայսօր հիշում եմ, թե ինչ կատարվեց դահլիճում, երբ դահլիճի վերևից Թումանյանը (ժող. արտիստ Բենիկ Օվչյան) Ալ. Սպենդիարյանի երաժշտության ներքո շարժվում էր դեպի բեմ։ Ողջ դահլիճն ապշած կանգնել, ծափահարում էր Մեծ լոռեցուն, և դահլիճով մեկ լսվում էին՝ Թումանյա՜նն է, Թումանյա՜նն է...

«Մեծ լոռեցին» այնուհետև ներկայացրել են Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Հյուսիսային Կովկասի գրեթե բոլոր հայաշատ բնակավայրերում։ Հյուրախաղերից հետո դերասանները շարունակ պատմում էին լեփ-լեցուն դահլիճների և ջերմ ընդունելության մասին։ Գյումրի-Լենինականի և Կիրովականյան հյուրախաղերի մասին մի առանձին ջերմությամբ էին պատմում. ներկայացումից հետո բազմաթիվ հանդիսատեսներ սպասում էին, որպեսզի դերասաններին անձամբ շնորհակալություն հայտնեն և հրավիրեն իրենց տուն...

Երևանում Հովհ Թումանյանի 100-ամյակին նվիրված մրցույթում Հովհաննես Կարապետյանի բեմադրած հորս «Մեծ լոռեցին» արժանացել է երկրորդ մրցանակի։ Հովհաննես Կարապետյանը և դերասանները հորս պատմում էին (տարիներ հետո երջանիկ հիշողություններին տրվելով՝ ինձ մոտ էլ էին պատմում), որ ժյուրիի անդամներն իրենց շնորհավորել էին ու ասել. «Այս երկրորդ մրցանակն ավելին է, քան առաջինը։ Ուղղակի ճիշտ չէր լինի, եթե Թումանյանի հայրենակիցներին չտաինք առաջին մրցանակը»...

Այդ տարիներին Ադրբեջանի կազմում գտվող մեր փոքրիկ երկրամասն ուներ Թատրոն, որ մեր հպարտությունն էր, ու նաև այդ թատրոնի շնորհիվ էր Արցախը հայեցի ապրում։ Այդ թատրոնի նախկին փառքից այսօր ազատ ու անկախ Արցախում ցավոք գրեթե ոչինչ չի մնացել...