Մեռած դիվանագիտությունը պատերազմը տանուլ տալ է նշանակում

Հարցազրույց ազգագրագետ 
Հրանուշ Խառատյանի հետ

- Տիկին Խառատյան, արդեն քանի օր է Ադրբեջանը թույլ չի տալիս մոտենալ խոցված ուղղաթիռին և դուրս բերել հայ օդաչուներին: Ձեր կարծիքով, ինչի՞ է ձգտում Ադրբեջանն իր նման վարքով, առհասարակ, ինչի՞ կարող է հասնել իր այս քաղաքականությամբ:

- Իսկ մենք ի՞նչ կանեինք նման դեպքում. ես կարծում եմ՝ սա պատերազմող կողմերի տրամաբանությունն է: Պատերազմն ընդհանրապես տարբեր տեսակի դաժանությունների դրսևորումների ձևեր ունի: Եթե մենք միջազգային կոնվենցիոնալ իրավունքով չկարողանանք ապացուցել, որ իսկապես հատուկ ագրեսիա չի եղել Ադրբեջանի դեմ, շատ տրամաբանական է Ադրբեջանի վարքը: Առայժմ մերոնք հայտարարում են, որ մեր ուղղաթիռը զինված չի եղել, և ադրբեջանական տարածք չի մտել, բայց կարծեք թե չեզոք տարածք մտել է:

- 1994-ի հրադադարից հետո սա առաջին դեպքն է, երբ կրակում են օդային միջոցի վրա: Ադրբեջանը Ղարաբաղի տարածքը ոչ թռիչքային գոտի է հայտարարել և խոստանում է խոցել յուրաքանչյուր օդանավ, որ կլինի այդ տարածքում: Սա արդյոք նոր իրավիճակ չի՞ ստեղծում:

- Ես չգիտեմ, թե որքանով է այդ սպառնալիքն իրական, և որքանով է ընդամենը «թուրութվանքի ճոճում»: Այն, որ Ադրբեջանն անընդհատ փորձում է բեկում մտցնել հրադադարում և հասնել ստատուս-քվոյի փոփոխության, կարծում եմ, ոչ մեկի համար անակնկալ չի: Այդ հայտարարությունն էլ նոր չի, որովհետև երբ կառուցվում էր Ստեփանակերտի օդանավակայանը, Ադրբեջանը հայտարարում էր, որ թույլ չի տալու քաղաքացիական օդանավերը չվերթներ կատարեն: Այսինքն չեմ կարծում, որ այստեղ մենք բեկումնային երևույթի հետ գործ ունենք: Բեկումնայինն այն է, որ պարզապես Ադրբեջանի զենքը հասել է և խոցել է այդ ուղղաթիռը: Այն, որ հրադադարը Ադրբեջանի համար ընդամենը նոմինալ բան է, ակնհայտ է: Ադրբեջանն իր քաղաքացիներին, եթե Ղարաբաղում ապրողներին իր քաղաքացին է համարում, ռմբակոծում է: Իհարկե, ես մի քիչ կասկածում եմ, որ Ադրբեջանն այս պահին ուզում է պատերազմ սկսել, բայց որ ուզում է լարվածություն ստեղծել, ճգնաժամ առաջացնել բանակցություններում և այդ ճգնաժամի ժամանակ որոշակի հրատապ լուծումներ պարտադրել, ակնհայտ է: Ամեն բան պիտի օգտագործվի դրա համար, և Ադրբեջանն օգտագործում է:

- Միջազգային հանրության արձագանքն այս միջադեպին, կարծեք, զուսպ էր, անգամ անտարբեր: Որքանո՞վ է դա պայմանավորված Հայաստանի արտաքին քաղաքական կուրսով կամ թույլ դիվանագիտությամբ:

- Պատերազմի մեջ գտնվող երկրի համար մեր մեռած դիվանագիտությունը ընդհանրապես պատերազմը տանուլ տալ է նշանակում: Մենք դիվանագիտություն չենք ունեցել, չկա նման բան, և ես չգիտեմ, թե դուք որ դիվանագիտության մասին եք խոսում: Միթե տարբեր երկրներում պաշտոնական ներկայացուցիչներ ունենալը դիտվանագիտություն է:

- Կա նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը զբաղվում է ԼՂ հակամարտության կարգավորմամբ:

- Մենք այդպես էլ չկարողացանք ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունեության հիմքում դնել այն, որ հակամարտությունն սկսվել է Սումգայիթից, ոչ թե հրադադարից: Հենց սկզբից դա պարտություն է նշանակում: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբն ամբողջ բանակցային գործընթացն սկսել է հրադադարից: Ինչու են պարբերաբար հայտարարում, որ Հայաստանն ագրեսոր է, որովհետև հրադադարն սկսվեց նրանից, երբ Ադրբեջանն սկսեց տարածքներ տանուլ տալ: Իսկ երբ Ղարաբաղն էր տարածքներ տանուլ տալիս, երբ Ղարաբաղի քաղաքացիներն էին ամեն օր ռմբակոծության տակ, երբ Շահումյանի ժողովրդին սպանելով ու ջարդելով դուրս հանեցին, այդ բոլորը ռազմական գործողություններ էին, չէ՞: Բայց հրադադարի հիմքում ընկած են ոչ թե այդ դեպքերը, այլ այն, որ Ղարաբաղի զորքը կարողացավ այդքան առաջ գնալ: Հրադադարն սկսել է այդ պահից, ու այդ պահից մեր դիվանագիտությունը մեռած է: Այսքան տարիների ընթացքում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մասնակցությամբ բանակցություններում դուք «հայ փախստական» բառը երբեք լսած չեք լինի, նրանց համար չկա այդպիսի խնդիր: Միջազգային քննարկումների տեքստում հայկական փախստականության խնդիր ու օրակարգ չկա: Ես ինքս մի քանի անգամ տարբեր առիթներով մեր դիվանագետների մոտ այդ խնդիրը բարձրացրել եմ, միշտ ինձ ասել են, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության օրակարգում այդ հարցը չկա:

Հիմա այսքանից հետո դուք ուզում եք հայկական ուղղաթիռի հարցը մեր դիվանագետներն ի՞նչ կերպ լուծեն, եթե նրանք մինչև հիմա ժամանակ չեն գտել բարձրաձայնել պատերազմին նախորդած ողջ շրջանը, Հայաստանում փախստականության վիճակը, հրադադարի պարբերաբար խախտումները: Ինչքան ժամանակ է մենք գիտենք, որ սահմանամերձ շրջանների բնակչությունը երկրագործական աշխատանքների եռուն շրջանում բարձր դիրքերից անընդհատ գնդակոծության տակ է գտնվում, ինչը դեռ 1990-ականներից է գալիս: Երբևէ այս հարցերը քննարկվե՞լ են, երբևէ տեսե՞լ եք մեր պաշտոնական հաղորդագրություններում այս մասին խոսք լինի: Մամուլը, քաղաքացիական հասարակությունը, գյուղացիները, այո, խոսում են, բայց դուք տեսե՞լ եք, որ մեր պաշտոնական հաղորդագրությունները այս խնդրին անդրադառնան և տեղեկացնեն միջազգային կառույցներին այս հարցերի մասին:

- Գոնե կարողանային միջամտել ու ուղղաթիռի անձնակազմին դուրս բերել այդ տարածքից:

- Ո՞վ պիտի դա աներ: Ուզում եք ասել, որ մենք ներկայացուցիչներ ունենք, և նրանք կարող էին այդ հարցը լուծե՞լ: Մենք ունենք մարդիկ, բայց ոչ դիվանագետներ: Մենք չունենք դիվանագիտական ծրագիր, դիվանագիտական գործընթաց, որը տրամաբանական քայլեր աներ և նախապատրաստեր հաջորդ քայլը: Մենք ունենք ընդամենը դիպվածային արձագանքներ, շատ թույլ: Այս միջադեպի հետ կապված, ես կարծում եմ, մերոնք ունեն միայն մեր մամուլից դայջեսթ արած տարբերակը:

- Կա կարծիք, որ սա առնչություն ունի Ռուսաստանի հետ, որը հետխորհրդային տարբեր տարածքներում փորձում է լարվածության օջախներ ստեղծել: Կիսո՞ւմ եք այդ դիրքորոշումը:

- Հստակ ոչինչ չեմ կարող ասել: Այո, Ռուսաստանը փորձում է ստեղծել նման լարվածության տարածքներ, բայց արդյոք սա ուղղակիորեն արտածված է դրանից, արդյոք սա ուղղակի կապ ունի ԵՏՄ-ի հետ, ես չեմ կարող այս պահին ասել: Եթե նույնիսկ դա այդպես լիներ, ապա Ռուսաստանը մեզ հետ պայմանավորված դա պիտի աներ: Այսինքն այն, ինչ ասում են փորձագետները, թե ուղղաթիռի ուղղությունը ինչպես է որոշվել, ինչու պիտի երկու ուղղաթիռները իբր սխալ ճանապարհով գնային, և այդ կարծիքներին որևէ պաշտոնական հերքում չեմ տեսնում, ակնհայտ մտածում եմ, որ մենք կամ ունեցել ենք սխալ, կամ ունեցել ենք միտումնավորություն: Եթե այս հարցում տեսնենք ռուսական հետք, դա միայն կարող է լինել այն ֆոնի վրա, որ մերոնք ու Ռուսաստանը համաձայնեցված են գործել: Այսինքն ես չեմ կարող ասել, որ ռուսները ծրագրավորել են այդպիսի բան ադրբեջանցիների հետ, որ եթե հայերը հասնեն չեզոք գոտի, խոցեք նրանց ուղղաթիռը:

- Այսինքն այստեղ կա նաև հայկական կողմի, նաև դիվանագիտության սխալ հաշվարկը:

- Ես նախընտրում եմ «սխալ» բառը չասել, որովհետև սխալը լինում է գործելու դեպքում, իսկ մենք ուղղակի ունենք դիվանագիտության բացակայություն: Իսկ ռազմական առումով գուցե սխալ է եղել: Ես դա էլ չեմ կարող հստակ ասել: Ես փորձագետ չեմ, բայց երբ կարդում եմ փորձագետների ինչ-որ հաշվարկներ, դատողություններ և չեմ տեսնում դրանց որևէ պաշտոնական հերքում կամ պատասխան, կամ պաշտոնական ձևակերպված որևէ վարկած, սկսում եմ մտածել, որ գուցե, մեղմ ասած, սխալ եղել է:

Հարցազրուցավար`

ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆ

Lragir.am