Այդժամ աշխարհը կհարգի մեզ
Այդժամ աշխարհն էլ կհարգի այդ ժողովրդին ու այդ երկիրը, կճանաչի այդ ժողովրդի մեծագույն ողբերգությունը ու թերևս մեղավոր երկիրն էլ կընդունի իր մեղքը...
Վ. ՕՎՅԱՆ
ԱՄՆ Պիկո Ռիվերա քաղաքը բանաձև է ընդունել Քարվաճառը բարեկամ քաղաք ճանաչելու մասին
ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգի Պիկո Ռիվերայի քաղաքային խորհուրդը ապրիլի 22-ին միաձայն բանաձև է ընդունել՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Քարվաճառ քաղաքը որպես բարեկամ քաղաք ճանաչելու մասին։ Ինչպես տեղեկացնում է ԼՂՀ ԱԳՆ-ն, Բանաձևում մասնավորապես նշվում է, որ վերջին քառորդ դարի ընթացքում Քարվաճառի և Արցախի Հանրապետության ժողովուրդը հաստատակամություն ևտոկունություն է ցուցաբերել պատերազմի, կոտորածների, տնտեսական զրկանքների և այլհսկայական դժվարությունների հանդեպ։
Քարվաճառը և Արցախի Հանրապետությունը հազարամյակների հարուստ պատմություն ունեն և հայ ժողովրդի պատմության և մշակույթիբաղկացուցիչ մաս են կազմում։ Պիկո Ռիվերայի քաղաքային խորհուրդն իր բանաձևում ընդգծում է, որ այս որոշումն ընդունվել է՝ հիմք ընդունելով Կալիֆորնիայում հայ ժողովրդին աջակցելու երկարամյա ավանդույթը, ինչը մասնավորապես դրսևորվել է 1880-ական թվականներին Սուլթան Համիդի ջարդերից և 1915-23 թթ․ Ցեղասպանությունից փրկվածներին ապաստան տրամադրելու մեջ։ Բանաձևն ընդունվել է Հայ դատի ԱՄՆ Արևմտյան շրջանի հանձնախմբի օժանդակությամբ։
ԱՄՆ դեսպան. Ղրիմի իրադարձություններն ընդգծում են ԼՂ հակամարտության վերջնական կարգավորման անհրաժեշտությունը
Ուկրաինայում ծավալված իրադարձությունները Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերջնական կարգավորումն են պահանջում: ԱՊԱ-ի վկայակոչմամբ, այս մասին լրագրողներին հայտնել է Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպան Ռիչարդ Մորնինգսթարը:
Դեսպանը նշել է, որ Ղրիմի իրադարձությունները ընդգծում են ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական կարգավորման անհրաժեշտությունը: «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը կովկասյան տարածաշրջանում անկայունության աղբյուր է հանդիսանում: Դրա լուծումը ողջ տարածաշրջանի շահերից է բխում»,-ասել է նա:
ԿԱՐԾԻՔ. Արցախյան հակամարտությունը բանակցային լուծում չունի
Բավականին հաճախ կարելի է ականատես լինել, թե հայկական մամուլում, հասարակական ու քաղաքական շրջանակներում ինչպես են լավատեսական ակնկալիքներ ու գնահատականներ բարձրաձայնվում Ադրբեջանի եւ Հայաստանի նախագահների հանդիպումներից առաջ, ափսոսանքով լի վերլուծական հոդվածներ եւ հարցազրույցներ հրապարակվում այդ հանդիպումների անհաջող ավարտից հետո: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, թե հայկական զույգ պետությունների հասարակայնությունն անկեղծորեն հետաքրքրված է բանակցությունների հաջող ավարտով: Դա երեւի բնական երեւույթ է, քանի որ status quo-ի անորոշությունից, շրջափակման տնտեսական հետեւանքներից հոգնած հասարակությունները, տենչում են տեսնել Արցախյան հակամարտության վերջնական լուծում, որը տնտեսական եւ քաղաքական կայունության ժամանակաշրջանի սկիզբ կդառնար: Մարդիկ խաղաղ եւ բարգավաճ ապագա են ցանկանում իրենց երեխաների համար, եւ այդ խաղաղության հույսը կապում են բանակցային գործընթացի հետ:
Սակայն, ըստ իս, Արցախյան հակամարտությունը բանակցային լուծում չունի: Բանակցային գործընթացի հիմքում եղել եւ լինելու է տարածքային զիջումների սկզբունքը: Քաղաքական ուտոպիստներ կարելի է համարել բոլոր նրանց, ովքեր մտածում են, թե Ադրբեջանը երբեւէ կճանաչի Արցախի հանրապետության անկախությունը` նրա ներկայիս սահմաններով: Տարածքային զիջումների անընդունելիությունն իր հերթին ունի բարոյական եւ պրագմատիկ պատճառներ, որոնք հասկանալի պետք է լինեն մտածելու ունակությամբ օժտված յուրաքանչյուր անհատի համար: Դրանից բացի, Status quo ante bellum-ի /ստատուս քվոն՝ մինչեւ պատերազմ/ վերականգնումը ոչ միայն չի կարող խնդրի լուծում հանդիսանալ, այլեւ ավտոմատ կերպով հետ կմղի այդ լուծումը 25 տարով, եւ մենք կրկին կունենանք մի իրավիճակ, երբ արցախահայությանը կսպառնա ֆիզիկական ոչնչացման վտանգը: Ավելին՝ Ադրբեջանի տարբեր ժամանակաշրջանի քաղաքական իշխանությունները բազմիցս հայատարարել են նաեւ հայկական այլ շրջանների եւ նույնիսկ ողջ ՀՀ-ի նկատմամբ իրենց հավակնությունների մասին:
Բանակցային լուծման տրամաբանական ավարտն է հանդիսանում հաշտության պայմանագրի ստորագրումը: Բայց եթե քաղաքացիների միջեւ ստորագրվող պայմանագրերի պարագայում գոյություն ունի մի ինստիտուտ` ի դեմս պետության, որը երաշխավորում, իսկ հարկ եղած դեպքում, պարտադրում է կողմերի ստանձնած պարտավորությունների կատարումը, ապա պետությունների պարագայում այդպիսի ինստիտուտ բացակայում է: Ժամանակակից միջազգային հարաբերությունները կարելի է համեմատել հոբսյան բնական վիճակի հետ, երբ պետության բացակայության պայմաններում, մարդկային հանրույթն իրենից ներկայացնում էր իրար դեմ պայքարող եւ պատերազմող անհատների կոնգլոմերատ: Ամերիկացի քաղաքագետ Քեննեթ Օյը (Kenneth A. Oye) սուբյեկտների հարաբերակցությունը միջազգային ասպարեզում անվանում է համագործակցություն անարխիայի ներքո (cooperation under anarchy), քանի որ գոյություն չունի որեւէ վերազգային կառույց, որը կկարողանար պարտադրել համաշխարհային դերակատարներին հավատարիմ մնալ իրենց կողմից ստանձնած պարտավորություններին եւ հետեւել միջազգային իրավունքի տառին: Միջազգային իրավունք կոչվածը ինքնին ֆիկցիա է, մի խումբ իդեալիստների երեւակայության արգասիք: Հռոմեական հեգեմոնիայի դարաշրջանից ցայսօր աշխարհում գոյություն է ունեցել միջազգային մեկ իրավունք` ուժեղի իրավունքը: Այդ իսկ պատճառով, չկա ոչ մի երաշխիք, որ խաղաղության պայմանագիրը խաղաղություն է բերելու: Ընդհակառակը, այն կարող է դառնալ ԼՂՀ եւ ՀՀ կործանման սկիզբը, տակտիկական քայլ Ադրբեջանի կողմից` ապագայում հակառակորդին լիովին ջախջախելու մտադրությամբ:
Արցախյան հակամարտության միակ լուծումը կարող է լինել կողմերից մեկի ջախջախիչ պարտությունը, մասնատումը կամ վերացումը: Սա մի իրողություն է, որին անհրաժեշտ է հարմարվել: Պետք է ոչ թե հույսեր կապել բանակցային գործընթացի հետ, այլ հմուտ կերպով օգտագործել այն` վերջնական նպատակին հասնելու համար: Պետությունները մարդկանց պես ունեն ինքնապահպանման բնազդ, եւ եթե մենք ցանկանում ենք պահպանել Արցախի հայկականությունը, ապա պետք է միջոցներ ձեռնարկենք հակառակորդին մասնատելու կամ վերացնելու ուղղությամբ: Անհրաժեշտ է օգտագործել Ադրբեջանում գոյություն ունեցող էթնիկական, կրոնական եւ սոցիալական հակասությունները: Պետք չէ փախչել պատերազմից: Ինչպես ասում էր Մաքիավելլին. «պատերազմից չի կարելի խուսափել, այն կարելի է միայն հետաձգել ի օգուտ ուրիշների»: Տարածքային վեճերը հազվադեպ են լուծվում խաղաղ ճանապարհով: Շատերի կողմից օրինակ բերվող գերմանա-ֆրանսիական եւ գերմանա-լեհական հաշտեցումները հնարավոր դարձան միմիայն ֆաշիստական Գերմանիայի ջախջախման եւ կապիտուլյացիայի արդյունքում:
Չափազանց կարեւոր է, որպեսզի արցախյան հասարակությունը գիտակցի այդ փաստը: Մոտ ապագայում հնարավոր է, որ ԼՂՀ-ն փորձեն ներգրավել բանակցային գործընթացի մեջ` ստորագրվելիք հնարավոր փաստաթուղթը լեգիտիմացնելու համար: Դրա անուղղակի հաստատումը կարող է լինել Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Ջեյմս Ուորլիքի կատարած գրառումն իր միկրոբլոգում. «Կիպրոսի հույները եւ թուրքերը հայտարարեցին, որ ձենամուխ են լինում կարգավորման լայն ձեաչափի բանակցություններին: Իսկ ինչու նույն բանը չի կարող տեղի ունենալ նաեւ Լեռնային Ղարաբաղում»:
Պատկերացնելու համար ինչ փաստաթուղթ է ենթադրվում ստորագրել, նշեմ, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների մասնավոր զրույցներից կարելի է հասկանալ, որ Սերժ Սարգսյանը բավականին դրական է տրամադրված պայմանագիրը մոտ ապագայում ստորագրելու հնարավորությանը: Ազատագրված տարածքների հարցը նույնիսկ չի քննարկվում: Բանակցում են միայն Լաչինի միջանցքի լայնության հարցի եւ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի շուրջ: Այսինքն՝ Սերժ Սարգսյանը սկզբունքային համաձայնություն է տվել հանձնել տարածքները, բայց դեռ չի կարողացել ստանալ նույնիսկ ինքնորոշման իրավունք Արցախի ժողովրդի համար: Եկեք ենթադրենք, որ Հայաստանի նախագահին հաջողվում է ստանալ այդ իրավունքը եւ ստորագրվում է պայմանագիր, որով Արցախն անկախություն է ստանում մոտավորապես նախկին ԼՂԻՄ-ի սահմաններով: Հարց՝ ադրբեջանական հերթական ագրեսիայի դեպքում, քանի՞ ժամ հետո է ԼՂՀ-ն շրջափակման մեջ հայտնվելու եւ արդյո՞ք ունենալու է հնարավորություն հետ մղել առաջին հարվածը եւ անցնել հակահարձակման: Հարցի պատասխանը թողնեմ ընթերցողի մաթեմատիկական ունակություններին:
Արցախյան հասարակությունը պետք է նույնիսկ ենթագիտակցական մակարդակում բացառի հակամարտության բանակցային լուծման տարբերակը: Պետք է ցույց տալ բոլորին, որ բանակցային գործընթացը վիրտուալ ռեալություն է եւ որեւէ առնչություն չունի Արցախի ապագան կանխորոշող իրականության հետ: Այդ իրականության հետ ամենաուղղակի կապն ունեն այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են արդյունավետ վերաբնակեցման քաղաքականությունը, հզոր տնտեսությունը եւ հայ զինվորի բազկի զորությունը:
ՏԻԳՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան
karabakh-open.info
Քեսաբցի հրամանատար. «Հայ ազգը չի կարող կործանվել, եթե ինքնասպան չլինի»
Քեսաբի բնակիչ ճարտարապետ Հակոբ Պետերջիկյանն այն անձանց թվին է պատկանում, որոնք մաս են կազմել հայկական ինքնապաշտպանական ջոկատներին և պատրաստ են զենքով մասնակցել Քեսաբի ազատագրմանը։ «Ազգային վերածնունդ» կուսակցության «Վերածնունդ» պաշտոնաթերթը հարցազրույց է վերցել պարոն Պետերջիկյանից։
Փախուստ նոյան տապանից
Այս բարձրաքանդակները զարդարում են Փարիզի ամենահին տաճարը՝ 13-րդ դարում կառուցված Սեն-Շապել եկեղեցում, որը գտնվում է Պալե-Ռոյալում, այսինքն արքայական պալատի տարածքում եւ հինգհարյուր տարի հանդիսացել է Ֆրանսիայի թագավորների սրբավայրը: Բարձրաքանդակներում պատկերված է աշխարհի Աստվածաշնչյան պատմությունը՝ ստեղծումը, դրախտը, ջրհեղեղը:
Այս երեք պատկերներում բավականին անսպասելիորեն հայտնաբերեցի մի շինություն, որը ծանոթ է ամեն հայ մարդու՝ սա, անշուշտ, Զվարթնոց տաճարն է: Որպեսզի կասկած չառաջանա, թե սա պատահական մի պատկեր է, Զվարթնոցը փորագրված է եւ նաեւ մյուս հատվածում, որտեղ մարդիք ու կենդանիները տեղավորվում են տապանում: Եւ առավել ցնցող է երրորդ պատկերը, որտեղ Զվարթնոցը գտնվում է հենց տապանի ներսում, ջրհեղեղի փոթորկված տարերքից փրկված միակ տարածքում:
Այս զարմանահրաշ ու քիչ հայտնի պատկերաշարը մի կողմից վկայում է, որ ֆրանսիական արքաների պալատական տաճարը կառուցել ու զարդարել են հայ վարպետները, որոնք մեծ թվով վաղ միջնադարում հայտնվել էին Եվրոպայում՝ թուրքական զավթումից փրկվելով: Սակայն առավել հատկանշական է այս առեղծվածի ոչ թե ազգային, այլ համաշխարհային աստառը: Փաստորեն, հայ անհայտ նկարիչը մեզ թողել է ցնցող մի ուղերձ՝ Նոյան տապանի միջոցով Հայաստանի սրտում, Արարատի փեշերին փրկվել ու պահպանվել է ոչ միայն մարդկային ցեղը եւ կենդանի աշխարհը, այլ նաեւ մարդկային մշակույթը՝ որի խորհրդանիշն է անշուշտ հանդիսանում այստեղ հենց Զվարթնոց տաճարը, առանց խաչի բայց իր ողջ վեհությամբ: Այսինքն, հայ միջնադարյան վարպետը հուշում է մեզ այսօր, որ չկա փրկություն առանց արվեստի եւ մշակույթի: Ու քանի որ հեռավոր Փարիզում նա հիշում ու քանդակում է հենց Զվարթնոցը, ապա դրանով իսկ հուշում է մեզ նաեւ, որ չկա փրկություն Հայրենիքից դուրս:
Հայաստանը իզուր չէ նշված եղել բոլոր միջնադարյան Աստվածաշնչյան քարտեզներում որպես դրախտի երկիր: Ու խնդիրը ոչ միայն այն է, որ հենց պատմական Հայաստանի տարածքում է գտնվում դրախտային պարտեզը, որ հենց հայերեն «պարտեզ” բառից են առաջացել դրախտի անվանումները բոլոր եվրոպական լեզուներում՝ պարադիզո, պաղադիզ, պեռեդայզ:
Հայաստանն ի սկզբանե եղել է փրկության տապան ու հանգրվան ազատության, արդարության ու անկախության համար մարտչողների համար: Մեր գրավոր պատմությունը սկսվում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում, 2107 թ. երբ Հայկ Նահապետը հավաքում է իր ցեղը, ապստամբում է Բաբելոնի դեմ եւ բնակություն հաստատում Արարատյան երկրում: Աստվածաշնչում գրանցված են մ.թ.ա. 681 թ. իրադարձությունները, երբ Հայոց Ծովինար արքայադստեր որդիները՝ Սանասարն ու Բաղդասարը ապստամբում են իրենց հոր՝ Ասորեստանի դաժան արքա Սենեքերիմի դեմ, սպանում նրան ու փախչում Հայաստան, սկիզբ դնելով հայոց ազատագրման հերոսական էպոսին:
Եվ այսպես, մեր ողջ պատմության ընթացքում Հայաստանը հյուրընկալում է աշխարհակալների ու բռնապետների դեմ կռվող մարտիկներին ու ողջ ազգերին: Մ.թ.ա. 3-րդ դարում Արտաշես արքայի մոտ է պատսպարվում Հռոմի ախոյան Կարթագենցի Հաննիբալը , մ.թ.ա. 1-ին դարում Տիգրան Մեծի արքունիքում փրկվում է նույն Հռոմի մեկ այլ պատմական հակառակորդ՝ Պոնտացի Միհրդատը, եւ երկու դեպքում էլ հայ արքաները չեն հանձնում իրենց հյուրերին ահեղ թշնամուն՝ անգամ Հռոմի դեմ պատերազմի գնով:
4-րդ դարում արդարության ու ազատության քարոզների համար հենց Հայաստան է աքսորվում V դարի սկզբին հռչակավոր բյուզանդացի աստվածաբան Հովհաննես Ոսկեբերանը եւ որոշ տվյալներով հենց նա է հուշում Մեսրոպ Մաշտոցին Էդեսիայի գրադարանում հրաշքով պահպանված հին հայ գրերի տեղը, որոնց հիման վրա ստեղծվում է մեր այսօրվա այբուբենը:
Միջնադարում թոնդրակյանների շարժման, զրադաշտ եզդիների ու քրիստոնյա ասորիների, աքսորված ռուս հնադավան-մոլոկանների, անգամ վերջերս Վրաստանի առաջին նախագահ Զվիադ Գամսախուրդիայի ապաստանն ու փրկության հանգրվանը եղել է Հայաստանը: Մեր Հայրենիքն իրոք աշխարհի փրկության տապան է եղել ու մնում է այդպիսին: Բոլորի համար, բացի հայերից... Մի՞թե այսպես է...
Իրավունք չունեմ ո՛չ քար նետելու, ո՛չ էլ դառը խոսք ուղղելու հեռացողներին: Քանզի գիտեմ՝ ինչու եւ ինչից են հեռանում: Կարող եմ միայն խոնարհաբար հիշեցնել, թե ինչ են թողնում ետեւում: Երբեմնի դրախտն են թողնում, որ թույլ տվեցինք դժոխքի վերածել, այն Դրախտի պարտեզը, որտեղից սատանայի գայթակղությանը տրվելու պատճառով դուրս հանվեցին առաջին մարդիկ, իսկ այժմ մենք ինքներս կամավոր ենք հեռանում՝ սատանայի գայթակղությանը տրվելով: Խորտակվող նավից առաջինը մկներն ու առնետներն են փախչում, իսկ մենք Փրկության տապանից ենք հեռանում, թողնելով այն մկների ու առնետների խրախճանքին... Խենթի պես շատերը Տապանն են թողնում ու խորտակվող «Տիտանիկի» տոմսերն են գնում՝ Ռուսաստանում բախտ որոնելով: Այդ «Տիտանիկն» արդեն բախվել է սառցե սարին՝ ո՞նց չեք տեսնում, կույրեր...
Կանգ առեք: Չկա փրկություն Հայաստանից դուրս: Մեր պանդուխտ նախնիները վկա: Չկա փրկություն՝ փրկության Տապանից հեռու: Չկա Արարատն առանց հայերի՝ այն արդեն Աղրի-դաղ են կոչում քոչվորները: Չկա Տապանն առանց Արարատի: Չկա Հայաստանն առանց մեզ, առանց ձեզ՝ յուրաքանչյուրիդ: Իսկ եթե մենք չկանք, եթե Հայաստանը չլինի, եթե տապան չկա՝ ո՞ւր է վերադառնալու աղավնին։ Մնալու են միայն առնետներն ու ագռավները... Մի՛ հեռացեք, հայեր: Ջրհեղեղից փախչել հնարավոր չէ՝ փրկությունը միայն պայքարով է լինելու, դիմադրելով է լինելու, տապան կառուցելով ու այնտեղ ապրելով: Իսկ տապանն այստեղ է: Արարատի փեշերին:
18.Քեսաբցի հրամանատար. «Հայ ազգը չի կարող կործանվել, եթե ինքնասպան չլինի»
-Պարոն Պետերջիկյան, մի շարք ուժեր և գործիչներ պնդում են, որ հայությունը Քեսաբի հարցում և ընդհանրապես Սիրիայի հարցում պետք է չեզոքություն պահպանի։ Ո՞րն է ձեր տեսակետն այս հարցում։
-Հարցին պետք է հարցով պատասխանեմ։ Մենք խաղաղ ապրում էինք մեր տներում, Սիրիայում ցույցերի սկսվելուց ի վեր, 2011թ.-ից սկսած մենք զբաղված էինք մեր առօրյայով, հող էինք մշակում, նույնիսկ ընդդիմադիրների հարազատներն էին մեզ մոտ աշխատում։ Իսկ մեկ ամիս առաջ ընդդիմադիրները եկան և գրավեցին մեր հողը, Քեսաբի բնակչությունը տարհանվեց Լաթաքիա, նրանց կողմից սպանվեց քեսաբցի երիտասարդ։ Հիմա եկել է սիրիական բանակը և ցանկանում է մեզ վերադարձնել Քեսաբը։ Այս դեպքում, ասացեք, ճիշտ է՞ արդյոք չեզոքությունը։
1938թ. Իսկենդերունի սանջակը խլեցին Սիրիայից և տվեցին Թուրքիային։ Քեսաբը մաս էր կազմում սանջակին։ Մուսալեռցիներին տեղափոխեցին Անճար։ Քեսաբցիների համար էլ տեղ էին պատրաստել Լիբանանի հարավում։ Հայ կաթողիկե պատրիարք, կարդինալ Գրիգոր Պետրոս Աղաջանյանը (ծագումով ախալցխացի էր) հատուկ խարիզմա ունեցող մի հոգևորական, կարողացավ ազդել Վատիկանի և Ֆրանսիայի վրա և 16 ամիս հետո Քեսաբը միացավ Սիրիային։ 1996թ. Աղաջանյանի ծննդյան 100-ամյակն էր։ Մենք ժայռի վրա հուշարձան կառուցեցինք այս մարդու հիշատակը հավերժացնելու համար։ Հիշատակարանի մեջ արձանագարեցինք, որ կարդինալը լուրջ աշխատանք տարավ փրկելու համար սիրիական հայրենիքի այս մասը, պատմական Կիլիկիայի այս կտորն իր ժողովրդով։
Իսկ ահա մեկ ամիս առաջ ընդդիմությունը եկավ, մեզ հանեց մեր տներից, Քեսաբում մնացածներին ուղարկեց Վաքըֆլը (հայաբնակ գյուղ Թուրքիայում), ասացեք, ի՞նչ է սա, եթե ոչ թուրքական ծրագիր։ Մենք սիրիական որևէ ուժի հետ ոչ մի խնդիր չունենք, բացառությամբ այն ուժերի, որոնք Թուրքիայի քաղաքականությունն են առաջ տանում Սիրիայում։ Մենք հարց ունենք այդ ուժերի հետ և լուրջ հարց։ Քեսաբում իրենց տներն ու հողակտորներն ունեն բնակիչներ Սիրիայի բոլոր շրջաններից։ Մենք նրանց բոլորի հետ ունեցել ենք ջերմ հարաբերություններ։ Ուզենք թե չուզենք, չնայած մենք հայ ենք արմատներով, բայց Սիրիայի քաղաքացի ենք և սիրիական պետությունը մեզ մեծ արժանիքներ է տվել։ Այս դեպքում ես ինչպե՞ս կարող եմ չեզոք լինել, և ի՞նչ է նշանակում այս դեպքում չեզոք լինելը։
-Չեզոքության կողմնակիցները ինչի՞ց են վախենում։
-Նրանք վախենում են, որ Քեսաբում ինքնապաշտպանվելով՝ մենք վնաս կհասցնենք Հալեպում, Դամասկոսում կամ Դերզորում ապրող հայերին։ Հիմա Դեր զորում հայ չի մնացել։ Բոլոր փախչող հայերը գալիս են դեպի իշխանության հսկողության տակ եղած շրջաններ։ Ընդդիմադիրներն ապրում են վայրի աշիրեթական օրենքներով, բազմաթիվ վկայություններ կան, թե ինչպես են խաչում քրիստոնյաներին, ինչ վայրենություններ են թույլ տալիս։ Հավատի և դավանանքի ազատության մեծ խնդիր կա նրանց հսկողության տակ հայտնված շրջաններում։ Ամեն հարսանիքում մենք երգում ենք ռազմական երգեր, «զարթնիր լաո» ենք երգում, սակայն երբ գալիս է կռվելու պահը, ասում ենք՝ զենքին չմոտենանք, չեզոք մնանք։
-Մտավախություն կա՞, որ Քեսաբի ազատագրումից հետո այն կարող է կրկին հայտնվել զինյալների ձեռքում։
-Սիրիայում կան շրջաններ, որոնք ազատագրվեցին, ապա որոշ ժամանակ անց կրկին հայտնվեցին զինյալների ձեռքում։ Քեսաբը պահելը դժվար, բայց հնարավոր է լինելու։ Եթե Քեսաբում ապրող հայերը և մյուս ժողովուրդները համաձայնեն Քեսաբը պահել՝ հեշտ կլինի։ Այստեղ կարևոր է նաև Թուրքիայի դերը, որը պետք է փակի իր սահմանները և գործի չդնի հրետանին։ Մենք հաճախ ենք մեջբերում Չարենցի խոսքերը. «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը, քո հավաքական ուժի մեջ է», սակայն գործնականում երբեք այն չենք կարողանում օգտագործել։
-Ինչպե՞ս վերաբերվեցիք հայաստանյան իշխանությունների և Դաշնակցության ղեկավարության չեզոքության կոչերին։
-Չեմ ուզում վիրավորել նրանց, հնարավոր է նրանք ավելի լուրջ քաղաքագետներ են և ավելի լուրջ տեղեկություն ունեն։ Ժամանակին սփյուռքի մասին ասում էին, որ շքեղ տներում ապրող նարինջ ուտողները չպետք է որոշեն Հայաստանի ճակատագիրը։ Այժմ ես ցավում եմ, որ Հայաստանի ճոխ ապարանքներում ապրողները փորձում են որոշել Քեսաբի ճակատագիրը։ Եթե չեք կարողանում օգնել, մի խանգարեք։ Քեսաբի ճակատագիրը որոշում են Քեսաբի հայերը։
-Ինչպե՞ս ընդունեցիք Վահան Բադասյանի ղարաբաղյան նախկին հրամանատարների փոքր խմբի գալուստը ձեզ մոտ։ Կարողանում են արդյո՞ք նրանք օգտակար լինել ձեզ։
-Մեծ ջերմեռանդությամբ, ուրախությամբ և հրճվանքով ընդունեցինք Վահանի խմբին։ Նա ինձ վերադարձրեց 30 տարի առաջ, իմ ուսանողության աշխույժ շրջանը։ Ամեն մարդ սիրում է ապրել քաղաքակիրթ ժողովուրդների մեջ։ Դու կարող ես ստեղծել այդ քաղաքակրթությունը, քո նկարագրով։ Սակայն, երբ հողից պոկվում ես, ազգային նկարագիրդ էլ է կորչում։ Սահարա անապատը շատ ավազ ունի, բայց Եգիպտոսը բետոն անելու համար ավազ է ներկրում, անապատի ավազով բետոն չի դառնում։ Ստացվեց այնպես, որ մեր բետոնն անելու համար մենք Ղարաբաղից ավազ ստացանք։ Հայ ազգը չի կարող կործանվել, եթե ինքնասպան չլինի։
Փախուստ նոյան տապանից
Այս բարձրաքանդակները զարդարում են Փարիզի ամենահին տաճարը՝ 13-րդ դարում կառուցված Սեն-Շապել եկեղեցում, որը գտնվում է Պալե-Ռոյալում, այսինքն արքայական պալատի տարածքում եւ հինգհարյուր տարի հանդիսացել է Ֆրանսիայի թագավորների սրբավայրը: Բարձրաքանդակներում պատկերված է աշխարհի Աստվածաշնչյան պատմությունը՝ ստեղծումը, դրախտը, ջրհեղեղը:
Այս երեք պատկերներում բավականին անսպասելիորեն հայտնաբերեցի մի շինություն, որը ծանոթ է ամեն հայ մարդու՝ սա, անշուշտ, Զվարթնոց տաճարն է: Որպեսզի կասկած չառաջանա, թե սա պատահական մի պատկեր է, Զվարթնոցը փորագրված է եւ նաեւ մյուս հատվածում, որտեղ մարդիք ու կենդանիները տեղավորվում են տապանում: Եւ առավել ցնցող է երրորդ պատկերը, որտեղ Զվարթնոցը գտնվում է հենց տապանի ներսում, ջրհեղեղի փոթորկված տարերքից փրկված միակ տարածքում:
Այս զարմանահրաշ ու քիչ հայտնի պատկերաշարը մի կողմից վկայում է, որ ֆրանսիական արքաների պալատական տաճարը կառուցել ու զարդարել են հայ վարպետները, որոնք մեծ թվով վաղ միջնադարում հայտնվել էին Եվրոպայում՝ թուրքական զավթումից փրկվելով: Սակայն առավել հատկանշական է այս առեղծվածի ոչ թե ազգային, այլ համաշխարհային աստառը: Փաստորեն, հայ անհայտ նկարիչը մեզ թողել է ցնցող մի ուղերձ՝ Նոյան տապանի միջոցով Հայաստանի սրտում, Արարատի փեշերին փրկվել ու պահպանվել է ոչ միայն մարդկային ցեղը եւ կենդանի աշխարհը, այլ նաեւ մարդկային մշակույթը՝ որի խորհրդանիշն է անշուշտ հանդիսանում այստեղ հենց Զվարթնոց տաճարը, առանց խաչի բայց իր ողջ վեհությամբ: Այսինքն, հայ միջնադարյան վարպետը հուշում է մեզ այսօր, որ չկա փրկություն առանց արվեստի եւ մշակույթի: Ու քանի որ հեռավոր Փարիզում նա հիշում ու քանդակում է հենց Զվարթնոցը, ապա դրանով իսկ հուշում է մեզ նաեւ, որ չկա փրկություն Հայրենիքից դուրս:
Հայաստանը իզուր չէ նշված եղել բոլոր միջնադարյան Աստվածաշնչյան քարտեզներում որպես դրախտի երկիր: Ու խնդիրը ոչ միայն այն է, որ հենց պատմական Հայաստանի տարածքում է գտնվում դրախտային պարտեզը, որ հենց հայերեն «պարտեզ” բառից են առաջացել դրախտի անվանումները բոլոր եվրոպական լեզուներում՝ պարադիզո, պաղադիզ, պեռեդայզ:
Հայաստանն ի սկզբանե եղել է փրկության տապան ու հանգրվան ազատության, արդարության ու անկախության համար մարտչողների համար: Մեր գրավոր պատմությունը սկսվում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում, 2107 թ. երբ Հայկ Նահապետը հավաքում է իր ցեղը, ապստամբում է Բաբելոնի դեմ եւ բնակություն հաստատում Արարատյան երկրում: Աստվածաշնչում գրանցված են մ.թ.ա. 681 թ. իրադարձությունները, երբ Հայոց Ծովինար արքայադստեր որդիները՝ Սանասարն ու Բաղդասարը ապստամբում են իրենց հոր՝ Ասորեստանի դաժան արքա Սենեքերիմի դեմ, սպանում նրան ու փախչում Հայաստան, սկիզբ դնելով հայոց ազատագրման հերոսական էպոսին:
Եվ այսպես, մեր ողջ պատմության ընթացքում Հայաստանը հյուրընկալում է աշխարհակալների ու բռնապետների դեմ կռվող մարտիկներին ու ողջ ազգերին: Մ.թ.ա. 3-րդ դարում Արտաշես արքայի մոտ է պատսպարվում Հռոմի ախոյան Կարթագենցի Հաննիբալը , մ.թ.ա. 1-ին դարում Տիգրան Մեծի արքունիքում փրկվում է նույն Հռոմի մեկ այլ պատմական հակառակորդ՝ Պոնտացի Միհրդատը, եւ երկու դեպքում էլ հայ արքաները չեն հանձնում իրենց հյուրերին ահեղ թշնամուն՝ անգամ Հռոմի դեմ պատերազմի գնով:
4-րդ դարում արդարության ու ազատության քարոզների համար հենց Հայաստան է աքսորվում V դարի սկզբին հռչակավոր բյուզանդացի աստվածաբան Հովհաննես Ոսկեբերանը եւ որոշ տվյալներով հենց նա է հուշում Մեսրոպ Մաշտոցին Էդեսիայի գրադարանում հրաշքով պահպանված հին հայ գրերի տեղը, որոնց հիման վրա ստեղծվում է մեր այսօրվա այբուբենը:
Միջնադարում թոնդրակյանների շարժման, զրադաշտ եզդիների ու քրիստոնյա ասորիների, աքսորված ռուս հնադավան-մոլոկանների, անգամ վերջերս Վրաստանի առաջին նախագահ Զվիադ Գամսախուրդիայի ապաստանն ու փրկության հանգրվանը եղել է Հայաստանը: Մեր Հայրենիքն իրոք աշխարհի փրկության տապան է եղել ու մնում է այդպիսին: Բոլորի համար, բացի հայերից... Մի՞թե այսպես է...
Իրավունք չունեմ ո՛չ քար նետելու, ո՛չ էլ դառը խոսք ուղղելու հեռացողներին: Քանզի գիտեմ՝ ինչու եւ ինչից են հեռանում: Կարող եմ միայն խոնարհաբար հիշեցնել, թե ինչ են թողնում ետեւում: Երբեմնի դրախտն են թողնում, որ թույլ տվեցինք դժոխքի վերածել, այն Դրախտի պարտեզը, որտեղից սատանայի գայթակղությանը տրվելու պատճառով դուրս հանվեցին առաջին մարդիկ, իսկ այժմ մենք ինքներս կամավոր ենք հեռանում՝ սատանայի գայթակղությանը տրվելով: Խորտակվող նավից առաջինը մկներն ու առնետներն են փախչում, իսկ մենք Փրկության տապանից ենք հեռանում, թողնելով այն մկների ու առնետների խրախճանքին... Խենթի պես շատերը Տապանն են թողնում ու խորտակվող «Տիտանիկի» տոմսերն են գնում՝ Ռուսաստանում բախտ որոնելով: Այդ «Տիտանիկն» արդեն բախվել է սառցե սարին՝ ո՞նց չեք տեսնում, կույրեր...
Կանգ առեք: Չկա փրկություն Հայաստանից դուրս: Մեր պանդուխտ նախնիները վկա: Չկա փրկություն՝ փրկության Տապանից հեռու: Չկա Արարատն առանց հայերի՝ այն արդեն Աղրի-դաղ են կոչում քոչվորները: Չկա Տապանն առանց Արարատի: Չկա Հայաստանն առանց մեզ, առանց ձեզ՝ յուրաքանչյուրիդ: Իսկ եթե մենք չկանք, եթե Հայաստանը չլինի, եթե տապան չկա՝ ո՞ւր է վերադառնալու աղավնին։ Մնալու են միայն առնետներն ու ագռավները... Մի՛ հեռացեք, հայեր: Ջրհեղեղից փախչել հնարավոր չէ՝ փրկությունը միայն պայքարով է լինելու, դիմադրելով է լինելու, տապան կառուցելով ու այնտեղ ապրելով: Իսկ տապանն այստեղ է: Արարատի փեշերին:
ՏԻԳՐԱՆ ԽԶՄԱԼՅԱՆ
Դեպքերը Լեռնային Ղարաբաղում (1917-1920)
(հատված)
Կամավորական բանակը Հյուսիսային Կովկասում վճռական պարտություն էր կրել: Դեռևս 1920 թ. ապրիլի 5-ին այդ բանակի Պետրովսկի զորամասը գեներալ Դրացենկոյի ղեկավարությամբ հասել էր Բաքու, բերելով իր հետ մեծ քանակությամբ զենք, զինվորական գույք, զինամթերք, այլև նավատորմ, բաղկացած 32 զանազան տեսակի նավերից: Այդ ամբողջ գույքը Դրացենկոն հանձնել էր Ադրբեջանի կառավարությանը, ստանալով որոշ դրամական վարձատրություն[1]: Իսկ նույն ապրիլ ամսի 28-ին, առանց դիմադրության հանդիպելու, Բաքու մտան բոլշևիկյան 11-րդ բանակի զորամասերը: Տապալվեց մուսավաթական կառավարությունը, որի անդամների մի մասը փախավ Իրան, իսկ շատերն էլ Վրաստանի վրայով անցան Թուրքիա, մուսավաթականների հիմնական մասը թաքնվեց Գանձակում, Բաքվում և թյուրքական ու քրդական գյուղերում:
Բաքվում կազմակերպվեց ռևկոմ և բանվորական խորհուրդ:
Այդ իրադարձություններին Ղարաբաղը տեղեկացավ միայն 1920 թվի մայիսի սկզբներին, երբ Սուլթանովը, ազատվելով գերության մեջ գտնվող մի մեծ խումբ շուշեցի հայերի, նրանց միջոցով հայտնեց Վարանդա, թե Բաքուն արդեն գրավված է Կարմիր բանակի կողմից և վերջինիս հրամանատարության առաջարկությամբ իր` Սուլթանովի նախագահությամբ Շուշում կազմակերպված է «ռևկոմ»: Սուլթանովը միաժամանակ «զգուշացնում էր» ղարաբաղցիներին` կռիվները դադարեցնել:
Գավառը սկզբում չհավատաց Սուլթանովի հաղորդմանը, համարելով այն թյուրքերի սովորական միտումնավոր խաբեություն: Բայց երբ շուշեցի հայ գերիների մի ուրիշ խումբ Վարանդա գալով, հայտնեց, որ շատերն իրենցից տեսել են սեփական աչքով Բաքվից Շուշի եկած ռուս զինվորների և Կարմիր բանակի ղեկավար մարդկանց, որոնց մեջ եղել են նաև հայեր, Բաքվի գրավման լուրերի հավաստիության նկատմամբ ստեղծված կասկածները փարատվեցին: Ջրաբերդից Վարանադա եկած հայ բոլշևիկներն ևս հավաստեցին, որ , իսկապես, Բաքուն գրավված է 11-րդ բանակի զորամասերի կողմից:
Մայիսի 14-ի լուսաբացին Քյաթուկ գյուղի շրջանում երևացին ռուս հետախույզներ, որոնք ետ շպրտվեցին հայ սահմանապահների կողմից[2]: Իսկ մայիսի 19-ին Դրոյի մոտ, Վարանդայի Ղարաբուլաղ գյուղը եկան Շուշուց ուղարկված բոլշևիկների ներկայացուցիչները` կովկասյան ճակատի ռազմական խորհրդի լիզորներ Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, Կայդարովը և Պերնաեւին, որոնք «գլխավոր լիազոր» Օրջոնիկիձեի անունից հայտնեցին Դրոյին, որ մտադիր են Կարմիր բանակից զորամաս մտցնել Լեռնային Ղարաբաղ, որովհետև որոշված է, որ մինչև Ագարա գետը Ղարաբաղը պիտի կազմի Խորհրդային Ադրբեջանի տերիտորիայի մի մասը: Տեսնելով, որ «բոլշևիկների մտադրությունների տակ թաքնված է հին Ադրբեջանը», Դրոն, իրեն իրավասու չհամարեց լուծելու նման հարցերը, առաջարկեց բոլշևիկների ներկայացուցիչներին դիմել Հայաստանի կառավարությանը: Նա, միաժամանակ, միանգամայն իրավացիորեն, նկատեց, որ «լիազորների» պահանջները չեն համապատասխանում բոլշևիկների հայտարարած ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքներին[3]:
Եվ, հիրավի, տասնյակ տարիներ շարունակ Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատները, հայ, թե ռուս, իրավացիորեն դատապարտում էին հայ ազգային հեղափոխական կուսակցությունների քաղաքականությունը, կռվան դարձնելով, որ նրանք հայ ժողովրդի ազատագրության հարցի դրական լուծումը կապում են իմպերիալիստական պետությունների միջամտության հետ, մինչդեռ, նրանց կարծիքով, հայ ժողովրդի ազատության, նրա ինքնորոշման հարցերի հետևողական լուծողը կարող է լինել միայն Ռուսաստանի հեղափոխության հաղթանակից հետո ստեղծված իշխանությունը: Այժմ, երբ Ռուսաստանում արդեն հաղթանակել էր պրոլետարիատը, սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ձախ թևի (բոլշևիկների) գլխավորությամբ, և այդ հաղթանակող պրոլետարիատի բանակը գրավել էր արդեն Ադրբեջանը, գրավել էր անարյուն, շնորհիվ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության անձնվեր պայքարի, որը չէր կամենում ենթարկվել Ադրբեջանի իշխանությանը, ինչպիսի պիտակի տակ էլ նա հանդես գալու լիներ, այժմ այդ բանակի ղեկավարները այլ երգ են երգում, չկամենալով ճանաչել Ղարաբաղի 200 հազարից ավելի հայության ինքնորոշաման իրավունքը:
Ինչպես տեսնում ենք, Անդրկովկաս ոտ դնելու հենց առաջին օրերից, բոլշևիկների ընդգրկած քաղաքականությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ, ըստ էության, ոչնչով չէր տարբերվում անգլիական գաղութարարների, թոմսոնների ու շատելվորտների քաղաքականությունից:
Ինչպես էլ տքնեն արդարացնել ազգերի ինքնորոշման սրբազան իրավունքի այդ ակնհայտ ոտնահարումը, այնուամենայինիվ, պատմությունը չի կարող չնշավակել նրա հեղինակներին այդ կարճամիտ, ոխակալ և խտրական քաղաքականության համար:
* * *
1920 թ. ապրիլի 29-ին, երբ արդեն գրավված էր Բաքուն Կարմիր բանակի զորամասերից, Մարտակերտում տեղի ունեցավ Խաչենի, Ջրաբերդի և Գյուլիստանի համագումար, որին ներկա էին 70 հայկական գյուղերից օրինական մանդատներով 62 պատգամավորներ: Համագումարն իր միաձայն ընդունած բանաձևում մի անգամ ևս վճռականորեն անընդունելի համարեց «Ադրբեջանի հակահայկական տիրապետությունը Ղարաբաղի հայության վրա»[4]...
19.
Հայաստանի արտաքին գործերի մինիստրը, 1920 թ. մայիսի 31-ին, հիմնվելով Ղարաբաղից ստացված տեղեկությունների վրա, հեռագրում է Մոսկվա Չիչերինին, բողոքելով, որ կովկասյան ճակատի ռազմական խորհրդի նախագահ Օրջոնիկիձեի կողմից լիազորված մարդիկ հայտարարել են Ղարաբաղի հայ բնակչությանը, որ ռազմական խորհուրդը մտադիր է զորք մտցնել Լեռնային Ղարաբաղի սահմանները, հայտարարելով այն մինչև Ագարա գետը Ադրբեջանի սեփականություն: Հեռագրում հայտնվում էր, որ հայկական Ղարաբաղը մինչև համաշխարհային պատերազմի վերջը պահպանել է իր անձեռնմխելիությունը ամեն կողմից նրա վրա հարձակվող թշնամիներից: Իր ութ հերթական համագումարներում յուրաքանչյուր անգամ կատեգորիկ որոշում է ընդունված միանալու հարազատ հանրապետությանը` Հայաստանին: Այդ պատճառով, մինիստրը, կոմիսար Օրջոնիկիձեի պահանջը Ղարաբաղից` համարել իրեն Ադրբեջանի մի մասը, գտնում է միանգամայն անհասկանալի: Նա կրկին հիշեցնում էր Հայաստանի կառավարության պատրաստակամությունը` Ղարաբաղի հետագա վիճակի հարցի լուծումը հանձնել իրեն` բնակչությանը` վճռելու ռեֆերենդումի միջոցով, թե որ պետության հետ է կամենում միանալ[5]:
«Ղարաբաղի ժողովրդին ազատ հնարավորություն տալու համար արտահայտելու իր կամքը և արյունհեղությունից խուսափելու համար, - վերջացնում է իր հեռագիրը արտաքին գործերի մինիստրը, - խնդրվում է կարգադրել դադարեցնելու զորքերի առաջխաղացությունը դեպի հայկական Ղարաբաղ, այլև ետ քաշել զորքերը Հասան-Ռիզա շրջանից (Ջիվանշիրի գավառ), որ գտնվում է Հայաստանի հանրապետության սահմաններում»[6]:
Թե ինչ պատասխանեց Չիչերինը Համո Օհանջանյանի հեռագրին, մեզ անհայտ է: Հայտնի է միայն, որ Կարմիր բանակը Ղարաբաղի դեմ գործողություններ չսկսեց և թշնամական որևէ քայլ չարեց: Եվ ինչ միտք ուներ տեղիք տալ ավելորդ արյունահեղության, երբ բոլշևիկներն ունեին ավելի հզոր, վստահելի և փորձված զենք Ղարաբաղը Ադրբեջանին անարյուն ենթարկելու համար: Այդ գործուն զենքը քաղաքական ագիտացիան էր: Եվ դժվար չէր, իհարկե, քաղցից, անվերջ զրկանքներից, թշնամիների անընդհատ հարձակումներից երեք տարի շարունակ տառապող հոգնած ժողովրդին գրավել ապագայի հանգիստը և կուշտ կյանքի վարդագույն խոստումներով և հեռանկարներով, մանավանդ, երբ Ղարաբաղի սահմաններում վերստին կանգնած էր «ապահովության» և «խաղաղ կյանքի» խորհրդանիշը` ռուս զինվորը:
Ջրաբերդի և Գյուլիստանի շրջաններում ժողովուրդը հայ բոլշևիկների եռանդուն ագիտացիայի ազդեցության տակ ընդդիմացավ Դրոյի զորահավաքի կանչին, հայտարարելով, որ «իրենք բոլշևիկներ են»:
Խաչենում, Վարանդայում և Դիզակում նույնպես ուժեղ աշխատանք էին ծավալել ագիտատորները, որոնք կարողացել էին թափանցել նույնիսկ հայկական զորամասերի շարքերը:
Երբ արդեն ակներև նշաններ նկատվեցին զորքերի բարոյալքման, Դրոն կանչեց Ղարաբուլաղ, իր մոտ, տեղական բոլշևիկների զեկավարներից բժիշկ Սաքո Համբարձումյանին և նրան հանձնեց Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունը: Իսկ ինքը հունիսի սկզբներին իր զորամասերի հետ անցավ Զանգեզուր: Քաշվեց Դիզակից նաև Նժդեհը իր ղափանցի ռազմիկներով:
Ղարաբաղը հայտարարվեց Խորհրդային Ադրբեջանի սեփականություն:
20.
Կարմիր բանակի զորմասերի համար Ադրբեջանում ստեղծված այդ խիստ վտանգավոր և կրիտիկական պահին դարձյալ օգնության հասան լեռնաբնակ հայերը: Գանձակի լեռնային մասի և Գյուլիստանի հայկական գյուղերի զինված ուժերը, բաղկացած մի քանի հազար փորձված ռազմիկներից, Բանանց գյուղացի Եգոր Տեր-Ավետիքյանի և Բուզլուխ գյուղացի Մնացական (Ցական) Հովհաննիսյանի հրամանատարությամբ հարձակվեցին Գանձակ քաղաքի վրա, որտեղ գտնվում էին թյուրք ապստամբների գլխավոր ուժերը: Հայ մարտիկները շրջապատեցին և երկու օրվա արյունահեղ մարտերում ջախջախեցին մուսուլման ապստամբների բազմահազար բանդաները և այդպիսով հնարավորություն տվեցին Կարմիր բանակի էշելոններին ազատորեն մտնելու Գանձակ և վերականգնելու կարգը քաղաքում ու ապստամբությանը հարած մուսուլմանական շրջաններում:1920 թ. հունիս ամսում, Նուրի-փաշայի և ադրբեջանական զինվորականների գլխավորությամբ, տեղի ունեցավ Ադրբեջանի զինված ուժերի ծավալուն ապստամբություն, ուղղված նոր հաստատված խորհրդային իշխանության դեմ: Ապստամբները ցրեցին Գանձակում և Շուշում տեղավորված Կարմիր բանակի մասերը և պատրաստվեցին մեծ ուժերով դուրս գալու Բաքվից դեպի Գանձակ շարժվող 11-րդ բանակի էշելոնների դեմ:
Ադրբեջանի ղեկավարների և օսմանյան փաշաների համատեղ կազմակերպած հակախորհրդային (ավելի ճիշտ` հակառուսական) խժդժությունների բուռն շրջանում Ղարաբաղի հեղկոմի նախագահ Սաքո Համբարձումյանը, վախենալով, որ ապստամբ ուժերը Ադրբեջանում կարող են հաղթանակել, Գորիս ուղարկեց ուսուցիչ Գրիգոր Ղարագյոզյանին և նրա միջոցով խնդրեց Դրոյին` չհեռանալ Զանգեզուրից, որովհետև իրադարձությունները Ադրբեջանում կարող էին ծավալվել և այնպիսի վտանգավոր ընթացք ընդունել, որ Դրոն ստիպված լիներ կրկին վերադառնալ Ղարաբաղ: Բայց Եգոր Տեր-Ավետիքյանի և Ցական Հովհաննիսյանի փայլուն հաղթանակը Նուրի փաշայի ապստամբ հրոսակների դեմ` արդեն վճռել էր ադրբեջանական բանդայի բախտը[7]:
ՎԵՐՋԱԲԱՆ
1962 թ.
Եվ գրեթե կես դար մայր հայրենիքից անջատ իր ողորմելի գոյությունը քարշ տալուց հետո` հայկական Ղարաբաղը մի վայրկյան միայն զգաստացավ, գիտակցելով իր դառը վիճակի ամբողջ ողբերգականությունը, իր «բարեկամների» ստոր խաբեությունը, նրանց դավը, զգաց իր վաճառված ղեկավարների անարգ դավաճանությունը, ծառացավ և´ Ադրբեջանի, և´ իր ղեկավարների դեմ և ուղղեց բազմահազար ստորագրություններով հետևյալ բողոքը Մոսկվային.
«Սովետական Միության Մինիստրների սովետի նախագահ և կոմունիստական կուսակցության քարտուղար ընկեր Ն. Ս. Խրուշչովին.
Մենք, ներքո ստորագրյալներս` Լեռնային Ղարաբաղի Ավտոնոմ մարզի կոլխոզնիկներս, բանվորներոս, ծառայողներս և Շամխորի, Խանլար, Դաշքեստանի, Շահումյանի շրջանների հայ բնակիչներս, մեր կյանքի ծանր պայմանների շնորհիվ հասած լինելով հուսահատության աստիճանի, որոշեցինք սրանով դիմել Ձեզ, հայցելով Ձեզնից արդարություն և պաշտպանություն:
Անհիշելի ժամանակներից մեր երկիրը, որ ընկած է Քուռի, Արաքսի և Սևանա լճի միջև և հայտնի է պատմության մեջ «Արցախ» անունով, միշտ կազմել է Հայաստանի անբաժան մասը: Թուրք-մոնղոլական ցեղերի արշավանքի ժամանակ հայերը դուրս մղվեցին դաշտային մասերից, ոչնչացան մեր ծաղկած քաղաքներն ու գյուղերը և վերածվեցին քոչվորական արոտավայրերի: Հայերին հաջողվեց ամրանալ միայն Ղարաբաղի լեռնային և նախալեռնային շրջաններում և պաշտպանել իրենց ֆիզիկական գոյությունը: Ռուսաստանին միանալուց հետո վերացավ Ղարաբաղի հայ բնակչության ֆիզիկական գոյության սպառնալիքը, թեպետև հայությունը ստիպված էր կրելու ցարական իշխանության ծանր ճնշումները:
1905-1906 թվերին, պաշտպանելու համար Անդրկովկասը օր-ավուր ծավալվող հեղափոխական շարժումներից, ցարական կառավարությունը սուր թշնամություն սահմանեց և արյունահեղ ընդհարումներ առաջ բերեց երկու հարևան ժողովուրդների` հայերի և ադրբեջանցիների միջև: Առաջին իմպերիալիստական պատերազմի ժամանակ, մինչև ազգային հանրապետություններ ստեղծվելը և նրանից հետո, Ադրբեջանի մուսավաթական կառավարությունը մեկուսացրեց Ղարաբաղի հայկական շրջանները արտաքին աշխարհից և սկսեց ոչնչացնել հայերին ամենուրեք, որտեղ այդ հնարավոր էր: Ուժերի մեծագույն լարումով Լեռնային Ղարաբաղի հայությանը հաջողվեց չենթարկվել Ադրբեջանին. նա կարողացավ հերոսական ջանքերով պաշտպանել իր անկախությունը և ինքնակա կյանքը: Այդպիսին է եղել Ղարաբաղի հայության տանջանքների և աղետների անընդհատ շղթան, և միայն խորհրդային իշխանությունը 1920 թ. ապրիլին վերջ դրեց այդ ամենին:
Մենք չսխալվեցինք, կարծելով, որ լենինյան ազգային քաղաքականությունը կհաղթանակի, և հայերով բնակեցված Ղարաբաղի տերիտորիան կտրվի Խորհրդային Հայաստանին: Եվ, իսկապես, Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, Ադրբեջանի խորհրդային կառավարությունը ընդունեց Ղարաբաղը և Նախիջևանը Հայաստանին հանձնելու դեկլարացիա, որը ստորագրված և հռչակված էր 1920 թ. դեկտեմբերի 1-ին Ն. Նարիմանովի կողմից Բաքվի խորհրդի հանդիսավոր նիստում: Բայց այդ ճշմարտացի և իսկական եղբայրական որոշումը չիրագործվեց: 1921 թ. մարտ ամսին Թուրքիայի հետ Մոսկվայում կնքված պայմանագրով Նախիջևանը մտցրվեց Ադրբեջանի մեջ, իսկ 1923 թվին Լեռնային Ղարաբաղին տրվեց ինքնավարություն Ադրբեջանի սահմաններում: Ինչ վերաբերում է Շամխորի, Խանլարի, Դաշքեստանի, Շահումյանի շրջաններին, որտեղ հայերը կազմում են բացարձակ մեծամասնություն (մինչև 90 տոկոս), նրանք պարզապես մտցրվեցին Ադրբեջանի մեջ: Այդպիսով Ղարաբաղի հայությունը անջատվեց Խորհրդային Հայաստանից, իսկ ինքնավար Ղարաբաղը չընդգրկեց բոլոր հայկական շրջանները: Ղարաբաղի ինքանավար մարզի իրավունքները աստիճանաբար կրճատվեցին, իսկ ներկայումս այդ իրավունքները հասցրված են զերոյի:
Ադրբեջանի ՍԽՀ մեջ ապրող հայ բնակչության նկատմամբ կիրառվում է սահմանափակումների զուտ ազգայնական քաղաքականություն և ստեղծված առավելագույն չափերով կյանքի անբարենպաստ պայմաններ: Եթե ինքնավարության ստեղծման առաջին ժամանակամիջոցում որևէ բան կատարվում էր արդյունաբերության և գյուղատնտեսության զարգացման ուղղությամբ, ապա հետագա տարիներում բոլոր սկսված ձեռնարկումները արգելակվում էին, նախատեսվածները վերացվում կամ տրվում ադրբեջանական շրջաններին, իսկ պետական պարտավորությունները ավտոնոմ մարզից պահանջվում էին չափազանց բարձր և ուժից վեր նորմաներով. իբրև օրինակ հիշենք միայն այն դեպքերը, երբ բրդի պարտադիր հանձնման ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի հայ գյուղացիների տներն էին մտնում և բռնությամբ դուրս թափում ու գրավում ներքնակների, վերմակների, բարձերի բուրդը: Բացի այդ քողարկված միջոցներից, որոնց նպատակն էր վատթարացնել մարզի հայ բնակչության տնտեսական դրությունը և ստիպել նրան լքելու իր բնակավայրը, այդ նպատակին էին ուղղված նույնպես մի շարք վնասարարական և հակահեղափոխական գործողություններ: Ժողովրդի թշնամի Բաղիրովը բնակեցրեց Հայաստանից գաղթեցված ադրբեջանցիներին ավտոնոմ մարզի Մարտունու և այլ շրջանների հայկական գյուղերում, սուր տարաձայնություններ առաջ բերելով եկվորների և տեղացիների միջև, մինդեռ գաղթեցված մուսուլմաններին կարելի էր տեղավորել Ադրբեջանի մյուս շրջաններում, որտեղ կային ազատ, ընդարձակ և ոռոգելի շատ հողեր:
Բաղիրովի հաջորդները ըստ երևույթին չեն մոռացել նրա դիրեկտիվները: Անվերջ և սիստեմատիկորեն արհամարհելով հայ բնակաչության շահերը, ծաղր ու ծանակի ենթարկելով հայ աշխատավորությանը, նրանք իրենց անհանդուրժելի վնասարարական գործողություններով ձգտում էին լիկվիդացնելու ոչ միայն ավտոնմիան, այլև վտարելու Ղարաբաղից հայ բնիկներին: Բերենք մի քանի փաստեր.
1. Ստեփանակերտի հացի գործարանը ենթարկել են Աղդամին, որը ադրբեջանական շրջանային կենտրոն է և հեռու է Ստեփանակերտից 40 կիլոմետր: Այդ նշանակում է, որ Աղդամը պիտի տնօրինի Ստեփանակերտի հացի մատակարարումը, պլանավորի ալյուրի բացթողումը, հաց թխելը և հացի տեսակայնությունը:
2. մարզային առողջապահության բաժինը ենթարկված է դարձյալ Աղդամին, որտեղից նշանակում և հեռացնում են մարզի առողջապահության աշխատողներին: Աղդամը իբրև թե պիտի ապահովի հիվանդանոցները և այլ հիմնարկները անհրաժեշտ գույքով և դեղորայքով, որը սակայն չի կատարվում: Մարզի դեղատները նույնպես Աղդամին են ենթարկված և այնտեղից են նշանակվում նրանց աշխատողները և ստացվում դեղորայքը և այլ ապրանքներն ու իրերը:
3. Ստեփանակերտի շինարարական վարչությունը ենթարկված է Մինգեչաուրին, որը հեռու է Ստեփանակերտից 120 կիլոմետր: Դրա անմիջական արդյունքն այն եղավ, որ լավագույն մեքենաները և մեխանիզմները ուղարկվեցին Մինգեչաուր, իսկ դրանց փոխարեն Ստեփանակերտ ուղարկվեցին անպետք և հնացած տեխնիկա: Ստեփանակերտի շինարարական պարկի գլխավոր աշխատողները ազատվեցին աշխատանքից և նրանց փոխարեն նշանակվեցին ադրբեջանցիներ:
4. Մարզի մետաքսի կոմբինատը, միակ ուժեղ ձեռնարկությունը մարզում, որն ունի մինչև 3000 բանվորներ, ենթարկել են Ստեփանակերտից 160 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնված Նուխի քաղաքի համապատասխան սակավազոր ձեռնարկությանը, իսկ ներկերի գործարանը փոխադրել են Նուրի, որի հետևանքով նվազեցրել են աշխատավարձի ֆոնդը և իջեցրել բանվորների աշխատավարձը Ստեփանակերտում: Մի շարք գյուղերում` Խնձորեստանում, Սեյդիշենում, Ղշլարում և այլ վայրերում փակել են մետաքսաթելի գործարանները:
5. «Սոյուզպեչատի» մարզային բաժինը փոխադրել են Աղդամ (1926 թ. մայիսից): Այդ նշանակում է, որ Աղդամը պիտի պլանավորի, թե մենք ինչ պիտի կարդանք, իսկ «սոյուզպեչատի» Ստեփանակերտի աշխատակիցը մնացել է անգործ:
6. Ցեմենտ-բետոնի գործարանը Ստեփանակերտում ենթարկել են Բարդայի շրջանին, որ հեռու է մեզնից 60 կիլոմետր և բացարձակապես ոչնչով կապված չէ այդ գործարանի հետ:
7. Թարթարգէսի շինարարության պրոբլեմը մտցրված էր հետպատերազմյան հնգամյակը, բայց մինչև այժմ չի իրագործված լիովին: Այդ գէսը պիտի լուծեր էներգետիկայի և ոռոգման հարցերը մարզի լեռնային և նախալեռնային գոտիներում: Մինգեչաուրի շինարարությունը իբրև թե պատճառ էր դարձրել Թարթարգէսի սիստեմի կառուցման կոնսերվացիայի, մինչդեռ Մինգեչաուրը չի կարող լուծել մարզի այն խնդիրենրը, որ կարող է լուծել Թարթարգէսը:
8. Մարզի այն բազմաթիվ օբյեկտները, որոնք մտցված են վերջին հնգամյակի մեջ, չեն իրագործված: Ներկայումս նույնպես ոչինչ չի ձեռնարկվում, թեպետև այդ օբյեկտները մտցրված են յոթնամյա պլանի մեջ (հրուշակեղենի կոմբինատը, գինու գործարանը Կուրոպատկինոյում և այլն):
9. Ստեփանակերտի յոթնամյա պլանով նախատեսված ավտոնորոգման գործարանը, չնայելով բազայի և որակյալ կադրերի առկայությանը, կառուցել են Կիրովաբադում:
10. Անցած քառասուն տարում չի շինված հայկական գյուղերի և մարզային կենտրոնի միջև մի կիլոմետր ճանապարհ և չեն բարեկարգված եղած ճանապարհները:
11. Ոչինչ լուրջ և հիմնավոր աշխատանք չի կատարված մարզում գյուղատնտեսության զարգացման ասպարեզում: Նկատելի աճ չի կատարվել այգիների, տեխնիկական կուլտուրաների և հացաբույսերի տարածությունների ընդարձակման և բերքատվության մեջ: Անասնապահությունն ընկած է: Ոռոգման հարցերը անուշադրության են մատնված ղեկավարության կողմից: Լեռնային Ղարաբաղի մի շարք գետերի վրա ոռոգման համար ջրապահեստներ են կառուցված, բայց ջրով օգտվում են միայն ադրբեջանական գյուղերը, Լեռնային Ղարաբաղի կոլխոզնիկները զրկված են իրավունքից օգտվելու իրենց սեփական գետերի ջրից: Դեռևս հին ժամանակներից հայկական Ղարաբաղը հռչակված էր իր թթենու այգիներով, որոնք հաճախ աճեցված էին ծանր աշխատանքով լեռների քարքարոտ լանջերում: Այդ այգիները օգտագործվում էին սպիրտի, դոշաբի պատրաստման համար, այլև իբրև շինանյութ և վառելիք: Գրչի մի շարժումով, հաշվի չառնելով ժողովրդի բողոքները, արգելել են սպիրտի պատրաստումը և առաջարկել օգտագործել թթենու այգիները միայն շերամի համար: Դրա հետևանքով ոչնչանում են այգիները, մերկանում քարքարոտ լեռնալանջերը: Մարզը, նրա հողա-կլիմայական պայմանները չեն ուսումնասիրված, գոյություն չունի միկրոռայոնների մասնագիտացում: Մարգուշևանի ընդհանուր փորձակայանը ենթարկված է Բաքվին: Երևում է, որ մարզի գյուղատնտեսական հարցերը և հատուկ տեղական նշանակություն ունեցող տնտեսական և այլ հարցերի լուծումը չեն հետաքրքրում ղեկավարությանը:
12. Լուսավորությունը և կուլտուրան ընկած են: Դպրոցները վատ են աշխատում, որն առանձնապես արտահայտվում է Հայաստանի Սոց. խորհրդային Հանրապետության բարձրագույն դպրոցների ընդունելության քննությունների ժամանակ: Ստեփանակերտում գոյություն ունեցող երկամյա ուսուցչական ինստիտուտը լիկվիդացված է, փակված է երաժշտական ուսումնարանը: Ստեփանակերտի թատրոնը մեծ կուլտուրական նվաճում է, որը սակայն ձեռք է բերված Բաքվի հայկական թատրոնի լիկվիդացիայի գնով, մի քաղաք, որտեղ հայ բնակչությունը կազմում է շուրջ 300 հազար մարդ:
Ավտոնոմ մարզի և նրա հայ բնակչության վերաբերյալ ապօրինի և վնասարարական կարգադրությունների և գործողությունների թվարկը կարելի էր շարունակել, բայց այստեղ բերված տվյալները ինքնին բավականաչափ բնորոշում են այն աննորմալ և ծանր դրությունը, որի մեջ ստիպված է ապրել և աշխատել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունը: Դա պարզապես ծաղրանք է ավտոնոմիայի նկատմամբ, ոտնահարում մարզի սովետական քաղաքացիների իրավունքների, ծաղրանք, ուղղված լենինյան ազգային քաղաքականության դեմ:
Միանգամայն հասկանալի է, թե ինչ նպատակ էր հետապնդվում մի քանի տասնյակ տարիների ընթացքում, որը ներկայումս իրագործվում է:
Լեռնային Ղարաբաղին պատկանող ձեռնարկությունների և հիմնարկների վերաենթարկումը ադրբեջանական շրջանների համապատասխան ձեռնարկություններին, որոնք գտնվում են 40-ից մինչև 160 կիլոմետր հեռավորության վրա (Աղդամ, Բարդա, Մինգեչաուր, Կիրովաբադ, Նուխի և այլն), մարզի ձեռնարկությունների և հիմնարկների տեղափոխումը Ադրբեջանի ՍԽՀ շրջանները, մարզի պլանում նախատեսված անհրաժեշտ արդյունաբերական և այլ ձեռնարկությունների պլանից հանելը, այդ ամենը հասցրին նրան, որ լիովին կազմալուծվեց և քայքայվեց ավտոնոմ մարզի վարչա-տնտեսական գործունեությունը:
Հենց այդ միակողմանի վնասակար ձեռնարկումները զրկեցին մարզի հայ բնակիչներին աշխատանքից և ապրուստից ու ստիպեցին շատերին թողնել հայրենի տունը և գաղթել այլ վայրեր: Ահա թե ինչով պիտի բացատրել այն փաստը, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունը 25 տարիների ընթացքում ոչ միայն չի աճել, այլև 1920 թվի համեմատությամբ մեծ չափով պակասել է: Շնորհիվ հայ տարրի այդ արտագաղթի, դրան զուգընթաց Լեռնային Ղարաբաղը բնակեցվում է ադրբեջանցիներով: Այդպիսով տեղի ունի ազգային-շովինաստական-պանթյուրքական քաղաքականություն, որը թեպետև անհեթեթություն է Խորհրդային իշխանության պայմաններում, բայց ինչպես երևում է, ձեռնտու է Ադրբեջանի խորհրդային հանրապետության ղեկավարներին:
Այդ հակահայկական քաղաքականությունը ավտոնոմ մարզից դուրս գտնվող Շամխորի, Շահումյանի, Խանլարի, Դաշքեստանի շրջաններում ընդունել է ավելի զազրելի ձևեր և չափեր:
Ստեղծված է անհանդուրժելի դրությունը. ազգային խտրականություն ամենուրեք և ամեն բանում: Մեր վիճակն ավելի վատթար է, քան եղել է 1918-20 թվերին, թուրք-մուսավաթական և անգլիական օկուպանտների ժամանակ: Այժմ էլ կատարվում է նույնը, բայց «բարեկամության» և «եղբայրության» քողի տակ: Մենք առաջ ևս բողոքել ենք, որ գոյություն չունի ավտոնոմ մարզ: Փորձեցին պարզել այդ անբավականության պատճառները, գործադրելով դրա համար անթույլատրելի մեթոդներ: Օրինակ, Բաղիրովը Ստեփանակերտում հրավիրեց կուսակտիվի ժողով և առաջարկեց. «Ով ճիշտ չի համարում Ղարաբաղի միացումը Ադրբեջանին, թող հեռանա ժողովից»: Պարզ է, թե ինչով կարող էր վերջանալ կուսակտիվի ժողովից հեռացողի ճակատագիրը...
Մյուս դեպքը տեղի է ունեցել մոտ ժամանակներս, երբ Ղարաբաղի հայության բողոքների պատճառները պարզելու համար հարցաքննում էին միայն մարզի ղեկավարության անդամներին և այն էլ Բաքու քաղաքում (Մուխիդդինով):
Ճնշման և խտրականության քաղաքականությունը առաջ է բերել արդարացի ատելություն դեպի Ադրբեջանի հանրապետությունը և մարզի ղեկավարությունը:
Ցավալին այն է, որ այդ հողի վրա ծագում են ազգամիջյան անախորժ փոխհարաբերություններ:
Այն օրերին, երբ անցնում ենք կոմունիզմի կառուցման, մենք չենք կարող նման պայմաններում ապրել: Մեզ անհնարին և անկարելի էր թվում նման գռեհիկ ազգային-շովինիստական քաղաքականությունը, բայց այժմ այլ-ս կասկածել չի կարելի, մեզ վերջնականապես համոզեցին դրանում Ադրբեջանի ղեկավարության 1962 թվականի սկզբի կարգադրությունները:
Մենք խնդրում ենք Ձեզ անհետաձգելի կերպով վճռել Լեռնային Ղարաբաղը և հարակիր հայկական շրջանները Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետությանը միացնելու հարցը և կամ մտցնել Ղարաբաղը Ռուսաստանի Սոցիալիստական ֆեդերատիվ հանրապետության կազմի մեջ:
Մենք խնդրում ենք միայն գործադրել լենինյան ազգային քաղաքականությունը նաև Ղարաբաղի հայ բնակչության նկատմամբ:
(ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ)
ՎԵՐՋ
[1] ՀՊՊԿԱ, ֆ. 200, գ. 563, թ. 119:
[2] ՀՊՊԿԱ, ֆ. 200, գ. 563, թ. 119:
[3] Նույն տեղում, թ. 184:
[4] ՀՊՊԿԱ, ֆ. 200, գ. 563, թ. 191-192:
[5] Այնպիսի ռեֆերենդում, որ իրավամբ համարվեր իսկական ժողովրդական հանրաքվե, Ղարաբաղում, խորհրդային օրոք, երբեք չի կատարվել: Միայն 1923 թ., մեզ անհայտ շարժառիթներով, Ադրբեջանը սարքեց Հայկական Ղարաբաղում ռեֆերենդումի մի կատարյալ պարոդիա Ղարաբաղի հայ բոլշևիկների ակտիվ մասնակցությամբ: Այդ «ռեֆերենդումին» ժողովուրդը չի մասնակցել գիտակցաբար, չեն եղել շահագրգռված մյուս կողմի` Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչները: Մի խումբ հայ բոլշևիկներ (Լևոն Միրզոյան, Արմենակ Ղարագյոզյան, Սահակ Դովլաթյան և այլք) իրենք գլուխ ունենալով Ադրբեջանի ղեկավարության ներկայացուցիչ` ծպտյալ մուսավաթական Կարաևին, որը 1920 թվին, Ադրբեջանի խորհրդայանցումից հետո, Շուշում, իր աչքի առաջ կոտորել էր տվել Վարանդայի Տրնավարզ հայկական գյուղից բռնի քաղաք տարված 60 անմեղ հայ երիտասարդ գեղջուկների, ահա այդ մարդու ղեկավարությամբ վերոհիշյալ անձինք հավաքում էին տվյալ շրջանի «պարտիականներին» նույն շրջանի կենտրոնում և ստորագրել տալիս նախապես կազմված արձանագրությունը, որով համաձայնություն էր հայտնվում միանալու Ադրբեջանին: Մի գյուղում միայն անհաջող փորձ կատարվեց կաշառքի միջոցով մասնակից դարձնելու «ռեֆերենդումին» նաև ժողովրդին: Լևոն Միրզոյանն իր հայրենի Աշան գյուղում առաջարկեց Կարաևից ստացած բավականին մեծ գումար իր մոտ ազգական Ջավադ Առստամյանին` բաժանելու համար գյուղացիներին և համոզելու ստորագերլ Ադրբեջանին միանալու արձանագրությունը, սակայն կտրական մերժում էր ստացել: (Հիմք` Ջավադ Առստամյանի հաղորդածը տողերի գրողին): Ջավադ Առստամյանը մոտիկ ազգական է նաև ինձ: Նա մի կնոջ քրոջ ամուսինն է և վերոհիշյալը հայտնել է ինձ Երևանում:
[6] ՀՊՊԿԱ, ֆ. 200, գ. 563, թ. 194-195:
[7] Ա. Ն. Մնացականյանը, խոսելով այդ ապստամբության մասին 1961 թվին լույս տեսած իր աշխատության մեջ (գլ. 5-րդ), գեթ մի քանի խոսքով չի հիշատակում այն անգնահատելի ծառայությունը, որ մատուցել են հայկական Ղարաբաղի և Գանձակի շրջանի լեռնաբնակ հայերի միացյալ զինված ուժերը ապստամբ բանդաների հիմնական ուժերի ջախջախման գործում: Անժխտելի պատմական փաստ է, որ լեռնաբնակ հայ աշխատավոր գյուղացիության քաջարի զավակների աննման հաղթական սխրագործություններն էին, որ հնարավորություն տվեցին 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերին վերակազմելու ապստամբներից մեծ կորուստներ կրած իրենց ստորաբաժանումները և ձեռարկելու ադրբեջանական վանդեայի տակավին չլուծարված առանձին փոքր օջախների լիկվիդացիային: Պատմության կարևոր փաստերը անտեսել «բարի» կամ «չար» նպատակներով, կամ թեկուզ հենց փառաբանելու համար «Ադրբեջանական, Հայկական, Վրացական եղբայրական սովետական ռեսպուբլիկաների փառապանծ քառասնամյակը», վայել չէ լուրջ պատմաբանին, այդ հակագիտական, անազնիվ, հակալենինյան գործ է: «Եղբայրությունը» գովիր, ինչքան քեֆ կուզի, թեկուզ այդ «եղբայրությունը» լինի կեղծ, հիմնված «ամենասակավազորի» հաշվին ձեռք բերված կողոպուտի վրա, բայց անտեսել պատմական կարևոր իրողությունները կամ աղավաղել` անվայել է մանավանդ կոմունիստ պատմաբաինի (տե´ս Ա. Ն. Մնացականյան, Ձևոլյուցիան Անդրկովկասում և Ռուսաստանի պատվիրակները, Հայպետհրատ, 1961 թ., էջ 128-138):
Հարություն Թումյան
Ջեմիլ բեյ. «Արդեն 20-30 տարիեն ամբողջ երկիրը ձերը պիտի ըլլար»
Կիրակնօրյա նոթեր
Իմ խորագիրը կոչվում է «Կիրակնօրյա նոթեր», բայց մեկ տարվա հետահայաց «հեռվից» տեսնում եմ, որ հաճախ լավ էլ «լուրջ-լուրջ» հոդվածներ եմ գրել։ Մինչդեռ իրոք սովոր եմ նոթեր գրելու՝ գիրք կարդալուց, նույնիսկ կինո նայելուց, սեփական մտքերս չհաշված։
Վերջերս նկատեցի, որ ամենաշատը նշումներ արել եմ Երվանդ Օտյանի «Անիծյալ տարիներ» վեպից («Նաիրի», 2004 թ.)։
Օտյանը անցյալ դարասկզբի արևմտահայ աստղաբույլի հատուկենտ մտավորականներից է, ում թուրքերը չեն սպանել։ Չորս տարվա աքսորի թափառումներին դիմանալով՝ հանճարեղ երգիծաբանը 1919 թ. «Ժամանակ» թերթում շարունակաբար տպագրել է տարտարոսի իր հուշերը, որոնք հայ բանասիրությունը «հաջողել» էր կորուսել և գտավ միայն 2000-ականների սկզբին։
Ահա իմ մեջբերումներից մի մասը, տեղ-տեղ՝ մեկնաբանություններով (և անհարմարության զգացումով, որ հիշեցնում եմ ցեղասպանության մասին Ապրիլի 24-ից հետո)։
1914-ի զորակոչին «Երիտասարդներ, հայ, հույն, հրեա և թուրք, տուներուն մեջ փակված կմնային։ Ուրիշներ այլևայլ միջոցներու կդիմեին խուսափելու համար վտանգեն։ Այդ միջոցներեն լավագույնը համարված էր կաշառել զինվորական բժիշկները»։ (Էջ 103)։
1915 թ. հունիսի 15-ին Պոլսի Բեյազիդ հրապարակում կախաղան են բարձրացվել 20 հնչակյաններ, որոնց թվում՝ բժիշկ Պետրոս Թորոսյանը, «տոքթոր Պեննեն»։ «Տոքթոր Պեննե... հայտարարած է, որ նույն օրը մեծ հրդեհ մը Պոլսո մեծ մասը մոխիր պիտի դարձնե, և թե այդ հրդեհին զոհ պիտի երթան միմիայն թուրքերը ի պատիժ այս անիրավ դատապարտության... Ուշ ատեն... հրդեհ ծագած էր Ֆիրուզ աղա թրքական թաղեն... տասը հազար տուներ մոխիր դարձնելով»։ Մարգարեությունը Օտյանին չի զարմացնում, «որովհետև խե՜ղճ նահատակ բժիշկը շատ կզբաղեր հոգետեսությամբ, ինքնաթելադրությամբ ու այս կարգի գաղտնի գիտություններով»։ (107-8):
«Զիս առաջնորդեցին քոմիսերին քով։ Շիք երիտասարդ մըն էր»։ (117)
«Կառավարությունը առանց ոևէ որոշ ամբաստանության կձերբակալեր ու մենե կառներ ոչ թե միայն մեր ուղևորության ծախքերը,- ինչ որ արդեն անլուր անիրավություն մըն էր,- այլ նաև ոստիկաններու ճամփու ծախքը և օրականները»։ (140)
Դեր-Զորի մոտակայքում, հայ տարագիրների վրանախումբը։ «Վրաններու մեջեն… հայկական երգեր կլսվեին։ Ոմանք ջութակը, քանոնը կամ կիթառը բերած էին ու կնվագեին… Տղաքը միասին բերած էին իրենց դասագիրքերը, և հուզիչ տեսարան մըն էր՝ դիտել փոքրիկ աղջիկները, որոնք իրենց վրանին քովիկը, հողին վրա նստած դասերնին կսերտեին, չմոռնալու համար»։ (162)։
«Եթե Կիլիկիան անկախ Հայաստանին միացվի, ինչպես կհուսանք և կհավատանք, պիտի նախընտրեի երթալ Տարսոն բնակիլ»։ Գրում է Օտյանը 1919 թ.։ (178)։
«Քաղաքին մեջ ուրիշ գրաշար չկա, ուստի ստիպված են զիս պահելու»։ Պատմում է Տարսոնից չաքսորված միակ հայ Ջոն Մարտիկյանը։ (182)։
«Չորս հինգ օր ետքը Համա գտնվող հինգ հազար տարագիր հայերը… իսլամացան… Խնդիր մը մեծ մտատանջություն կպատճառեր ամենուս. արդյոք մեզ պիտի թլպատեին»։ (234)։ Օտյանն ինքը իսլամացել և ընդունել է Ազիզ Նուրի անունը… Բայց շուտով բռնի իսլամացած հայերին նույնպես ուղարկում են մահվան աքսոր։
«Գիտեինք, որ ոսկեզօծ ակռաները շատ վտանգավոր են, որովհետև արաբները (վրանաբնակ ցեղերի – Վ. Մ.) զանոնք միաձույլ ոսկի կարծելով կքաշեն կհանեն հայերու բերնեն։ Մեր մեջ մեկ քանի հոգի կային, որոնք դեռ Դեր-Զոր չեկած իրենց ակռաներու վրայեն ոսկին քերել տված էին»։ (303)
«Պոլիս գոնե հաց կուտան բանտարկյալներուն, գավառները ոչինչ, այնպես որ շատ հայեր անոթի մեռած են բանտերու մեջ»։ (324)
«Մեծն Ֆրետերիքեն ի վեր ծեծը վերացած է գերման բանակին մեջ, բայց թուրքերը առանց ծեծի կարելի չէ կրթել»։ Սա շվեդական ծագումով գերմանական սպա Էդվալի համոզումն է։ (356)։
Արաբ Սեյիդ Համիդ բեյը «աշխատանոց» ունի Հալեպում, որտեղ բազմաթիվ հայերի է կարողացել գործի տեղավորել, իսկ հարևանությամբ, նույն փողոցում թուրքերը հասարակաց տներ են բացել։ «Պետք է խոստովանիլ, որ մեկ քանի հայուհիներ նախընտրեցին… հրաժարիլ պարկեշտ հացեն ու երթալ աղտոտ հեշտության մեջ փնտրել իրենց ապրուստը»։ (361)։
«Ի՞նչ պետք ունեիք հեղափոխական շարժումներու, արդեն 20-30 տարիեն ամբողջ երկիրը ձերը պիտի ըլլար։ Հարստություն, ուսմունք, գիտություն՝ ամեն ինչ ձեր ձեռքն էր»։ Սա Վանի թուրք, Հալեպի ոստիկանական պաշտոնյա Ջեմիլ բեյը կարծիքն է։ (433)։
«Այս մարդը ազգին մեջ հայտնի է երկու բանով, նախ իբրև հակահեղափոխական և երկրորդ իբրև խմող»։ (437)։ Այսպես է Օտյանին բնութագրում հայ մատնիչ Արշավիրը, որ իբր ազատի սպասվող պատժից։
«Քու մասիդ հեռագիր մը եկած է ներքին գործոց նախարարութենե, նույնինքն Թալեաթ փաշայի ստորագրությամբ, որուն մեջ ըսված է. «Երվանդ Օտյան Պոլիսեն աքսորված է իբրև վտանգավոր (մուզիր) և աննկարագիր (ախլաքսզ) մեկը»։ (448)։ Սա Օտյանին հայտնում է վերահիշյալ հայ մատնիչը։ Արդեն 1918-ն է, բայց Թալեաթը դեռ պահանջում է կա´մ ռազմական տրիբունալին հանձնել, կա´մ իր աքսորավայրը վերադարձնել հայ գրողին։
Սուլթանիե քաղաքում «Առաջ հինգ վեց հազար հոգի կային, բայց հետո մեկիկ մեկիկ փախան և հիմա հազիվ 5-6 հարյուր հայ մնացած է»։ (465)։ Սարսափելին այն է, որ փախչելու տեղ չկար, թուրքերն ամեն տեղ որսում էին հայերին։
«Գալով Սուլթանիեի՝ շատ ողորմելի տեղ մըն էր… Ո´չ սրճարան, ո´չ զբոսատեղի մը կար»… (488)։ Բա´։
«Սուլթանիեի մեջ կային մեկ քանի հարյուր քուրդ փախստականներ ու թերևս քիչ մը ավելի հայ տարագիրներ… Քրդերը… անգործ կյանք մը կանցունեին և բոլորովին բեռ էին թուրքերուն վրա, որոնք ստիպված էին կերակրել զանոնք։ Հայերը ընդհանրապես մեյ-մեկ գործ գտած էին ապրուստնին ճարելու, նույնիսկ դրամ շահելու համար»։ (492)։ Եվ մանրամասն նկարագրում է ժրաջան հայերի գործունեությունը։
«Ինչ որ տղաքը օդանավ կանվանեին, երկու զինվորական օթոմոբիլներ էին»։ (500)։ Գերմանացիների։ Թուրքիան այնքան հետամնաց էր, որ Առաջին աշխարհամարտի վերջին հայ մանչուկները դեռ ավտոմեքենա չեն տեսել։
«Մեր վագոնը գտնվող ոստիկանները երբ իմացան, թե աքսորված հայ խմբագիր մըն եմ ու Պոլիս կդառնամ… սկսան հարգանքներ շռայլել ինծի, նույնիսկ ձեռքս համբուրել։ Ամենքն ալ ինքզինք ցույց կուտային իբրև մեյ-մեկ պահապան հրեշտակներ, որոնք հարյուրավոր հայեր ազատած էին մահվնե»։ (522 –523)։ Սա արդեն՝ պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից անմիջապես հետո։
ՎԱՀՐԱՄ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Գրող, հրապարակախոս
Другая история: Предательство России и Геноцид 1915 года
Итоги этой резни могут быть подведены в книгах, написанных кровью. Многие тома были написаны европейскими «армянофилами», еще многие должны быть написаны», – так пишет в своей книге «Из истории» выдающийся армянский историк Лео.
Книга была издана в 2009 году под редакцией кандидата филологических наук, доцента, председателя Консервативной партии Микаэла Айрапетяна.
на фото – Лео
«Они были уничтожены, потому что поверили. Поверили беззаветно, как дети, так же, как на протяжении десятков лет. Антанта, пока надо было и можно было обманывать армян, считали их своими союзниками. Так называли их французские, русские, английские газеты. И этому, к сожалению, поверили армяне. Но какое бесстыдное предательство… В ходе войны они друг за другом, по очереди продали своего «союзника». Первой была николаевская Россия». В книге Лео представлена история Армянского вопроса начиная с 70-ых годов 19 века. Историк представляет историю, отличную от официальной, преподаваемой и пропагандируемой в Армении.
Представляем отрывок из книги, в котором Лео рассказывает о мотивах и последствиях апрельских событий 1915 года.
«Постепенно становилось ясно, жертвой какого чудовищного обмана стали армяне, которые поверили царскому правительству и вверили себя ему. Ранней весной 1915 года союзники в Западной Армении начали осуществлять самую чудовищную часть программы Воронцова-Дашкова (наместник Кавказа) – восстание.
Начало было положено в Ване. 14 апреля католикос Геворг телеграфировал Воронцову-Дашкову, что он получил от лидера Тавриза сообщение о том, что с 10 апреля в Турции началась повсеместная резня армян. Десять тысяч армян взяли в руки оружие и отважно воюют против турок и курдов. В телеграмме католикос просил наместника ускорить вход русского войска в Ван, о чем было заранее договорено.
Армяне Вана почти месяц воевали против турецкого войска, пока русская армия дошла до города. В авангарде русского войска шел Араратский полк добровольцев, который с большими почестями был снаряжен в дорогу под командованием командира Вардана. Это уже было крупным военным подразделением, состоящим из двух тысяч человек, если я не ошибаюсь.
Полк своей укомплектованностью и экипировкой оставил сильное впечатление на армянское население от Еревана до границы, воодушевляя даже простых крестьян. Воодушевление стало всенародным особенно тогда, когда 6 мая русское войско, в сопровождении Араратского полка, вошло в Ван. Вострог по этому поводу в Тифлисе был выражен демонстрацией, которая прошла у церкви Ванк.
Русскими губернаторами Вана был назначен союзный командир Арам, который уже давно действовал там, завоевал славу героя и звался Арам-паша. Это обстоятельство еще более воодушевило армян: впервые с 5-6 веков поддержку таких масштабов получит Западная Армения от царя-освободителя.
Однако до этого – бескровных победных походов, воодушевления – в кругах высшего командования Кавказа редактировался и узаконивался очень важный исторический документ, раскрывающий истинное намерение царского правительства, спекулирующего Армянским вопросом.
Вот он:
«На подлинним написано:
Графу Воронцову-Дашкову
Командир Кавказской армии
5 апреля 1915 г.
№1482
Действующая армия.
В настоящее время в Кавказской армии из-за сложностей с обеспечением не достает корма для лошадей. Это представляет сложность для отрядов, которые находятся в долине Алашкер. Довозить до них корм крайне дорого и требует большого количества транспортных средств. Совершенно невозможно для этой цели оторвать войска от своих дел, поэтому я счел бы необходимым создать отдельные артели из гражданских лиц, в обязанности которых входила бы эксплуатация земель, оставленных курдами и турками, и продажа корма для лошадей.
Для эксплуатации этих земель их вместе со своими беженцами намерены захватить армяне. Я считаю неприемлемым это намерение потому, что захваченные армянами земли после войны сложно будет вернуть или доказать, что захваченное им не принадлежит, свидетельством чего является захват армянами земель после русско-турецкой войны.
Считая крайне желательным заселение приграничных местностей русским элементом, думаю, что можно воплотить в жизнь другое средство, которое наибольшим образом соответствует российским интересам.
Вашему превосходительству было приятно подтвердить мой доклад о необходимости сейчас же выгнать к занимаемым турками границам всех алашкертских, диадинских и баязетских курдов, которые тем или иным образом оказывали нам сопротивление, а в будущем, если отмеченные долины войдут в границы Российской империи, заселить их переселенцами из Кубани и Дона и таким образом создать приграничное казачество.
Учитывая вышесказанное, кажется, необходимо немедленно вызвать из Дона и Кубани рабочие артели, которые будут собирать траву на отмеченных долинах. Ознакомившись со страной еще до завершения войны, эти артели будут выполнять роль представителей переселенцев и организуют миграцию, а для наших отрядов будут подготавливать корм для лошадей.
Если Ваше превосходительство сочтет приемлемой представленную мной программу, желательно, чтобы рабочии артели прибыли со своим скотом и лошадьми, чтобы их кормление не пало на и без того немногочисленные части армии, а для самообороны им бы выдали оружие.
Подпись генерала Юденича.
Доклад главнокомандующему Кавказской армии».
Несомененно, ясно, что делал «армянский царь» [Воронцов-Дашков]. С одной стороны, он бросал армянский народ в пламя восстания, обещая взамен отвоевание родины, а с другой – собирался присоединить эту родину к России и заселить казаками.
Черносотенный генерал Юденич приказывал не давать армянам-беженцам земель в районе Алашкерта, ждал крупного потока беженцев из Дона и Кубани, которое должно было проживать в бассейне Восточного Евфрата и называться «Евфратским казачеством». Для предоставления им большой территории нужно было сократить количество армян на их же родине.
Таким образом, до завещания Лобанова-Ростовского – Армения без армян – оставался один шаг. И это не представляло сложности для Юденича, так как под его программами «армянский царь», заместитель царя и главнокомандующий армии лично Воронцов-Дашков писал «Согласен».
Несомненно, программу подобного обмана и уничтожения армян в Тифлис привез Николай Второй, давний и кровный враг армянского народа.
Эти мои слова не являются предположениями. С тех пор как идея Юденича легла на бумагу, с апреля 1915 года, отношение российской армии к армянскому народу ухудшается настолько, что отныне руководители армянского добровольческого движения – католикос Геворг и руководство Национального бюро – в письменном виде отправляют свои жалобы «глубокоуважаемому графу Иллариону Ивановичу», так как этот старый лис после отъезда Николая закрыл двери перед своими «любимцами» [армянами], сославшись на болезнь.
Так, в письме от 4 июня католикос с горечью жалуется на генерала Абациева, который буквально угнетал армян Маназкертского района.
Представляю отрывок из письма:
«По данным, которые я получил от своих местных представителей, в этой части турецкой Армении русские не оказывают никакой помощи и не защищают от насилия не только армян, но совершенно пренебрегают любыми вопросами защиты христианского населения. Это дает повод главарям курдов и черкесам безнаказанно продолжать грабеж беззащитных христиан».
За этим только наблюдали и дружили с курдами, осуществляющими резню. Армянин для царских войск был автономистом. Такова была реальность, готовящая несказанные ужасы для армянского народа», – в частности, пишет историк.
Фото – armeniapedia.org Epress News
ЕГИПТЯНЕ ПИРАМИД НЕ СТРОИЛИ!
Сразу надо сделать оговорку, что ученые всячески всеми правдами и неправдами скрывают эту информацию, так как она совершенно не вписывается в те устои мира, которые нам с детства описывают учебники по истории. Уже давно на планете находят места захоронения, а чаще останки погибших гигантских людей. Их раскапывают по всему миру, как на суше, так и под водой в морях и океанах. Очередное тому подтверждение – находка в Якутии.
Группа независимых исследователей занимается этим вопросом уже много лет и сформировали истинную картину того, что было на нашей планете на самом деле 12-20 000 лет назад. А ведь это не так давно! Рост гигантов при жизни составлял от 4 до 12 метров, помимо большой физической силой они обладали феноменальными умственными способностями. Не та ли это загадочная цивилизация Атлантов, которую одни считают мифической, а другие реально существовавшей и погибшей.
Так вот, исследователи утверждают, что именно эта цивилизация гигантов выстроила пирамиды не только в Египте, но на территории всей планеты, общее количество пирамид возведенных ими насчитывает более 600. При чем строительство велось в строго заданной геометрии. Пирамиды воздвигались без использования какой-либо раб силы с помощью нехитрой технологии, которая используется сейчас, это обычная опалубка, то есть глыбы не передвигали на большое расстояние, а заливались прочным бетонным составом в деревянные формы!
А предназначение их было энергетическое и связанное с космической энергией, использование которой нам еще неведомо. Это потом только уже другая цивилизация людей в частности Египтяне начали поклоняться всевышним богам, которые построили пирамиды и сделали из них усыпальницы для фараонов, это уже религия и отдельная тема. Как Вы понимаете, сами Египтяне пирамид не строили!
Дело в том, что ученые высказывают версию четырех лун, и гравитация на планете была совершенно иная и атмосферное давление другое, при таких физических условиях люди гиганты могли прекрасно себя чувствовать и жить непомерно долго. А гибель вызвана катастрофой, падением трех лун на поверхность земли.
Но исследователи опровергают эту теорию, так как сами представьте, что будет, если хотя бы сейчас наша луна приблизится к нашей планете это не конец света, а просто гибель ее. Так вот есть мнение, что на самом деле гравитация на планете была другая, а вокруг земли был пояс из астероидов льда, как кольца вокруг Сатурна.
Поэтому планета была крайне обогащена кислородом, который давал сильный толчок к развитию не только гигантских людей, но и животного мира. Но в результате изменения полюсов и других космических изменений ледовый пояс обрушился на землю шквалом воды, что привело к гибели данную цивилизацию, соответственно произошли и климатические изменения уже близкие по физике нашим сегодняшним.
Ниже мы приведем факты о существовании великанов:
1. В 1979 году в Мегалонг Взлли в Голубых горах местные жители нашли огромный торчащий над поверхностью ручья камень, на котором виднелся отпечаток части огромной стопы с пятью пальцами. Поперечный размер пальцев составлял семнадцать сантиметров. Если бы отпечаток сохранился полностью, то имел бы 60-сантиметровую длину. Отсюда следует, что отпечаток оставил человек шестиметрового роста.
2. Иван Сандерсон, известный зоолог с мировым именем, однажды поделился любопытной историей о полученном им от некоего Алана Макшира письме. Автор письма в 1950 году работал бульдозеристом на строительстве дороги на Аляске и сообщал, что рабочие обнаружили в одном из могильных холмов два огромных окаменелых черепа, позвонки и кости ног. Высота черепов достигала 58 см, а ширина 30 сантиметров. Древние гиганты располагали двойным рядом зубов и непропорционально плоскими головами. Позвонки, так же как и черепа, имели размер в три раза больший, чем у современного человека. Длина костей голени составляла от 150 до 180 сантиметров
3. В 1899 году шахтеры Рурской области в Германии обнаружили окаменелые скелеты людей ростом от 210 до 240 сантиметров.
4. В Южной Африке на алмазных разработках в 1950 году был обнаружен фрагмент огромного черепа высотой 45 сантиметров. Выше надбровных дуг находились два странных выступа, напоминающие маленькие рога. Антропологи, в руки которых попала находка, определили возраст черепа – около девяти миллионов лет.
В самых различных источниках есть много документальных сведений о великанах. Приведём некоторые из них.
5. В Южной Африке на реке Окованго аборигены рассказывают о живших в прошлом в этих местах гигантах. В одной из их легенд говорится, что «гиганты были наделены невероятной силой. Одной рукой они перегораживали течение рек. Их голоса были такими громкими, что доносились из одного селения в другое. Когда кто-нибудь из великанов кашлял, птиц словно ветром сдувало.
6. На охоте они проходили за день сотни километров, а убитых слонов и гиппопотамов легко вскидывали на плечи и относили домой. Их оружием были луки, изготовленные из стволов пальм. Даже земля носила их с трудом».
7. А инкские легенды рассказывают, что во времена царствования Инки XII Аятарко Кусо со стороны океана на громадных камышовых плотах в страну прибыли люди столь огромного роста, что даже самый высокий индеец доставал им только до колен. Их волосы ниспадали на плечи, а лица были безбороды.
8. Некоторые из них носили шкуры животных, другие ходили полностью обнажёнными. Продвигаясь по побережью, они опустошали страну – ведь каждый из них съедал за раз больше, чем могли съесть 50 человек!
9. На одной из глинобитных табличек древнего Вавилона говорится, что все астрономические знания жрецы Вавилонского государства получили от живших в Южной Азии великанов ростом свыше 4 метров.
10. Ибн Фадлан, арабский путешественник, живший тысячу лет назад, видел шестиметровый скелет человека, который ему показали подданные хазарского царя. Скелет того же размера, будучи в Швейцарии в музее города Люцерна, видели русские писатели-классики Тургенев и Короленко. Им рассказали, будто эти громадные кости были обнаружены в 1577 году в горной пещере врачом Феликсом Платнером.
11. Только четырёх- или шестиметровые гиганты были не самые гигантские. Завоёвывая Америку, испанцы якобы обнаружили в одном из храмов ацтеков скелет ростом аж в 20 метров. Это уже масштаб исполинов. Испанцы послали его в подарок Папе Римскому. А некий Уитни, служивший в начале XIX века главным археологом при правительстве США, обследовал череп диаметром два метра. Его нашли в одной из шахт штата Огайо.
2. Иван Сандерсон, известный зоолог с мировым именем, однажды поделился любопытной историей о полученном им от некоего Алана Макшира письме. Автор письма в 1950 году работал бульдозеристом на строительстве дороги на Аляске и сообщал, что рабочие обнаружили в одном из могильных холмов два огромных окаменелых черепа, позвонки и кости ног. Высота черепов достигала 58 см, а ширина 30 сантиметров. Древние гиганты располагали двойным рядом зубов и непропорционально плоскими головами. Позвонки, так же как и черепа, имели размер в три раза больший, чем у современного человека. Длина костей голени составляла от 150 до 180 сантиметров
3. В 1899 году шахтеры Рурской области в Германии обнаружили окаменелые скелеты людей ростом от 210 до 240 сантиметров.
4. В Южной Африке на алмазных разработках в 1950 году был обнаружен фрагмент огромного черепа высотой 45 сантиметров. Выше надбровных дуг находились два странных выступа, напоминающие маленькие рога. Антропологи, в руки которых попала находка, определили возраст черепа – около девяти миллионов лет.
В самых различных источниках есть много документальных сведений о великанах. Приведём некоторые из них.
5. В Южной Африке на реке Окованго аборигены рассказывают о живших в прошлом в этих местах гигантах. В одной из их легенд говорится, что «гиганты были наделены невероятной силой. Одной рукой они перегораживали течение рек. Их голоса были такими громкими, что доносились из одного селения в другое. Когда кто-нибудь из великанов кашлял, птиц словно ветром сдувало.
6. На охоте они проходили за день сотни километров, а убитых слонов и гиппопотамов легко вскидывали на плечи и относили домой. Их оружием были луки, изготовленные из стволов пальм. Даже земля носила их с трудом».
7. А инкские легенды рассказывают, что во времена царствования Инки XII Аятарко Кусо со стороны океана на громадных камышовых плотах в страну прибыли люди столь огромного роста, что даже самый высокий индеец доставал им только до колен. Их волосы ниспадали на плечи, а лица были безбороды.
8. Некоторые из них носили шкуры животных, другие ходили полностью обнажёнными. Продвигаясь по побережью, они опустошали страну – ведь каждый из них съедал за раз больше, чем могли съесть 50 человек!
9. На одной из глинобитных табличек древнего Вавилона говорится, что все астрономические знания жрецы Вавилонского государства получили от живших в Южной Азии великанов ростом свыше 4 метров.
10. Ибн Фадлан, арабский путешественник, живший тысячу лет назад, видел шестиметровый скелет человека, который ему показали подданные хазарского царя. Скелет того же размера, будучи в Швейцарии в музее города Люцерна, видели русские писатели-классики Тургенев и Короленко. Им рассказали, будто эти громадные кости были обнаружены в 1577 году в горной пещере врачом Феликсом Платнером.
11. Только четырёх- или шестиметровые гиганты были не самые гигантские. Завоёвывая Америку, испанцы якобы обнаружили в одном из храмов ацтеков скелет ростом аж в 20 метров. Это уже масштаб исполинов. Испанцы послали его в подарок Папе Римскому. А некий Уитни, служивший в начале XIX века главным археологом при правительстве США, обследовал череп диаметром два метра. Его нашли в одной из шахт штата Огайо.
13. Удивляет одно: почему гигантские человеческие кости не выставлены ни в одном музее мира? Единственный ответ, который дают некоторые учёные, – мол, специально попрятали уникальные находки, иначе теория эволюции Дарвина окончательно рухнула бы и пришлось бы менять взгляды на всю историю человечества и его появления на земле.
Почему ж мы обмельчали?
Доктор Карл Бом считает, что в далёком прошлом природные условия благоприятствовали усиленному росту человека, а потом они резко изменились, и люди «измельчали».
«Оптимальное генетическое развитие, – говорит Бом, – это когда всё заложенное в ДНК организма развивается полностью за счёт благоприятных атмосферных условий». По его мнению, до Всемирного потопа озоновый слой был гораздо толще, а после от него осталась лишь одна седьмая часть. Уменьшение озонового слоя привело к ослаблению защиты от солнечной радиации, что отразилось и на растениях, и на животных, и, естественно, на человеке.
http://golbis.com/pin/egiptyane-piramid-ne-stroili/#.U1LBelV_uf_
Ի՞նչ է հումանիտար օգնությունը. անհրաժե՞շտ է, արդյոք, այն մեր օրերում: Հումանիտար օգնությունը բարեգործություն է պետության, հասարակական կազմակերպությունների և այն անհատների կողմից, ովքեր իրենց միջոցների հաշվին օգնում են ոտքի կանգնելու անելանելի վիճակում գտնվող առանձին մարդկանց, ընտանիքների: Քանի որ երկիր մոլորակի վրա երբեմն-երբեմն լինում են բնական աղետներ, պատերազմներ, չնախատեսված պատահարներ, ուրեմն՝ հումանիտար օգնության պահանջն կա և կլինի:
Մեր ազգն ուրիշից խնդրելու սովորություն չունի: Նա տարիներ շարունակ պայքարել է իր գոյությունը պահպանելու համար: Մենք քչով բավարարվող ազգ ենք և միշտ էլ հասնում ենք մեր նպատակին: Արցախում աշխատելու ունակություն ունեն ոչ միայն մեծերը, այլև փոքրերը, մեզ մոտ դա ի ծնե է: Մենք սովոր չենք ուրիշից մի կտոր հաց խնդրելու, թեկուզև չեմ ժխտում մուրացկանների գոյության փաստը: Դրան զուգահեռ, ունենք բնության բարիքների մեծ պաշար, և նման մարդիկ կարող են իրենց կարիքների մեծ մասը հոգալ նաև դրանք հավաքելով ու վաճառելով: Ցանկություն է պետք:
Մեր դաստիարակության հետ մեկտեղ, մենք մեր ծնողներից ստացել ենք նաև մեկս մյուսին օգնելու շնորհը: Իմ ժողովուրդը թեկուզև շատ է տառապել, զրկանքներ կրել, բայց միշտ էլ հավատարիմ է մնացել իր սկզբունքներին, և անհրաժեշտության դեպքում օգնության է հասել ծանոթին ու անծանոթին: Հումանիտար օգնությունը մեծ դեր ունի Արցախում. այն անհրաժեշտ է մեր հազարավոր հաշմանդամներին, որոնց համարյա մի մասը ոչ բուժվելու անհրաժեշտ գումար ունի, ոչ էլ անվաթոռ գնելու հնարավորություն: Ցավալի է, երբ տեսնում ես նրանց, ովքեր ջանք չեն խնայել հայրենիքի ազատության համար, բայց հիմա ուշադրության արժանացնող չկա, և նրանք իրենց արհամարված են զգում ու անճարակ:
Համամիտ եմ նաև, որ մեր հանրապետությունը չի կարող հոգալ նրանց բոլոր կարիքները, և հենց այստեղ մեծ դեր ունի բարերար-հովանավորը, որը ցանկության դեպքում կարող է ձեռք մեկնել կարիքավորին: Փառք ու պատիվ բոլոր նրանց, ովքեր օգնության ձեռք են մեկնում պատերազմից տուժածներին, նրանց ընտանիքներին, հաշմանդամներին, տկարներին, ծայրահեղ աղքատներին: Մենք ապրում ենք 21-րդ դարում և չպետք է մոռանալ, որ գիտությունը շատ է զարգացել: Արդի գիտության ձեռք բերած նվաճումները ճիշտ օգտագործելով, հնարավորություն կունենանք բացել գործարաններ, և հետևաբար, կունենանք աշխատատեղեր, որոնց միջոցով և մարդիկ կկարողանան պահպանել իրենց գոյությունը. չէ՞ որ կյանքն ինքնըստինքյան գոյության պայքար է:
Լրագրություն, 4-րդ կուրս
ՀԱՐԵՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ես և Սեդրակ Մարգարիչը տասը տարվա պատը պատին հարևաններ ենք, և այդ տասը տարում իրար դեռ ոչ մի անգամ ցուրտ խոսք չենք ասել։ Բնակարանամուտի առաջին օրը նստած հեռուստացույց էի դիտում, մեկ էլ հանկարծ՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, և միջնապատի ծեփը շռնդալով թափվեց նոր գնած բազմոցի վրա։
- Սեդրակ Մարգարի՛չ,- գոռացի,- այդ ի՞նչ բանի եք։
Հիմա էլ Սեդրակ Մարգարիչը սկսեց այն կողմից.
Երկու ամսից հետո Սեդրակ Մարգարիչն իր կնոջ ծննդյան օրն էր նշում։ Բաժակաճառեր, ծափ, ծիծաղ, աղմուկ ու աղաղակ։ Մրցություն էր ծավալվել, բոլորն էլ ուզում էին մեկը մյուսից բարձր գոռալ։
- Սեդրակ Մարգարի՜չ, խնդրում եմ մի քիչ կամաց, գլուխս պայթում է։
Հաջորդ կիրակի հավաքեցի մեր բակի հայտնի աղմկարարներին ու սկսնակ կլարնետիստներին և կնոջս ծննդյան օրն այնպիսի մակարդակով նշեցի, որ Սեդրակ Մարգարիչի նյարդերը չդիմացան, գլուխն առավ ափերի մեջ ու շատ քաղաքավարի բղավեց.
Ձմեռնամուտին Սեդրակ Մարգարիչն իր բնակարանում վառարան դրեց, և խողովակը հրացանի փողի պես ուղղեց դեպի մեր պատշգամբը։
Ես, առանց երկար-բարակ մտածելու, իսկույն մեր վառարանի խողովակը հեռահար հրանոթի փողի պես ուղղեցի դեպի նրանց պատշգամբը։
Սեդրակ Մարգարիչն իր աղջկա համար դաշնամուր գնեց, իսկ ես դաշնամուրի ձայնը խլացնելու նպատակով, տղայիս համար դհոլ գնեցի, ինձ համար՝ զուռնա, կնոջս համար՝ գալարափող, աղջկաս համար՝ ջութակ։
Եթե վաղը Սեդրակ Մարգարիչը հանկարծ փորձի իր բնակարանում արջ պահել, ես Աֆրիկայից կամ Հնդկաստանից փիղ բերել կտամ։
Վշտի ծիծաղ
Եվ Վռամշապուհ արքայի ու Սահակ Պարթևի հրահանգով Մեսրոպ Մաշտոցն անձամբ մեկնել է Միջագետք, հանդիպել Դանիել եպիսկոպոսի հետ, ապա եղել է Եդեսիայում, Ամիդում, այնտեղից ճանապարհվել Սամոսատ։ Հանդիպումներ է ունեցել տեղի բարձրաստիճան հոգևորականության՝ Եդեսիայի եպիսկոպոս Բաբիլասի, Ամիդի եպիսկոպոս Ակակիոսի հետ, այցելել է Եդեսիայի գրադարանը և 405 թ. ստեղծել հայոց գրերը։
Երբ վերադարձավ այնտեղից, նրան դիմավորելու դուրս եկած Վռամշապուհ արքան, բարձրաստիճան հոգևորականներն ու ժողովուրդը վերջինիս դեմքին խոր հիասթափություն տեսան։
- Ժողովուրդ հայոց, ավա՜ղ, ես այդպես էլ չկարողացա գտնել այն, ինչ փնտրում էի,- հուզաթաթավ ձայնով բարբառեց Մաշտոցը,- ոչ հայկական հինգաստղանի կոնյակը, ոչ ղարաբաղյան թթի օղին չօգնեցին. նրանք համառորեն չցանկացան ինձ տալ բաղձալի լատինատառ հայերենը։ Որքան խնդրեցի, աղաչեցի՝ չօգնեց։ Ասացին՝ հակակոռուպցիոն պայքարը մենք վաղուց ենք հաղթանակով պսակել, կաշառք-մաշառք մեզ մոտ չեն անցնի։ Ու ահա, փոխարենը ժամանակավոր գործածության համար բերել եմ հայերեն գրեր... Բայց մի՛ հուսահատվեք, մի կերպ յոլա գնացեք դրանցով, մինչև լուսավոր ժամանակներ կգան...
Եվ դժբախտ հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ տքնեց այդ հայերեն գրերի վրա, հազարավոր էջ մագաղաթյա մատյաններ կազմեց, հետո սկսեց հարյուրավոր, հազարավոր գրքեր տպագրել այդ գրերով, թերթեր ու ամսագրեր հրատարակել, դպրոցականները կիլոմետրերով շպարգալկաներ գրեցին մեսրոպյան ժամանակավոր այդ գրերով, սիրահարները զգայացունց նամակներ հղեցին իրենց «սրտի հատորներին», մինչև 16 դար հետո, 20-րդ դարի վերջերին քարից հաց քամող բազմատաղանդ հայ ժողովուրդը գրեթե անվճար ձեռք բերեց երազած լատինատառ հայերեն գրերը...
Հայ ժողովրդի դարավոր երազանքներից գոնե մեկը վերջապես իրականացավ...
Մի անծանոթ աղջկա
Ստեփանակերտի երթուղային ավտոբուսներում ու միկրոավտոբուսներում վերջերս գրություններ են փակցրել՝ «Խնդրում ենք յուրաքանչյուրը մուծի միայն իր փոխարեն»։
Ամեն անգամ կարդալով այն, հիշում եմ այդ գրությունների երևան գալուց մի շաբաթ առաջ ավտոբուսում նստած անծանոթ այն աղջկան, որ իջնելուց առաջ շրջվեց ու ասաց. «Դուք չմուծեք...»։
Ինձնից երկու նստատեղ առաջ էր նստած նա, դեմքը չէի տեսնում։ Միայն հիշում եմ, որ մտքերով տարված էի, կանգառներից մեկում այդ աղջիկը շրջվեց ու, գեղեցիկ ժպիտը դեմքին, ասաց. «Դուք չմուծեք, ձեր տեղ ես մուծելու եմ»։ Մտածեցի, որ ինձնից առաջ կամ ետևում գտնվող մարդկանց է վերաբերվում։
Նայեցի՝ ինձնից առաջ նստատեղերը դատարկ էին։ Հետ նայեցի, մի տղամարդ էր միայն նստած։ Հարցրի՝ այն աղջիկը ձե՞զ էր դիմում։ Պատասխանեց. «Չէ, ես իրեն չեմ ճանաչում։ Կարծում եմ, ձեզ դիմեց...»։
Մի ակնթարթ տեսա այդ աղջկա ժպիտն ու հայացքը, բայց չէի ենթադրում, որ ինձ էր ուղղված։ Հետո միայն կասկածեցի, երբ ավտոբուսից իջել էր արդեն։ Ու այդպես էլ չհասցրի շնորհակալություն հայտնել։
Զվարճասրահ
Աստված հայի առջև դրեց ներկայիս Հայաստանի Հանրապետություն երկիրն ու «Ծովից ծով Հայաստանի» քարտեզը։
* * *
* * *
* * *
Կյանքը գոյության պայքար է, այո
Ի՞նչ է հումանիտար օգնությունը. անհրաժե՞շտ է, արդյոք, այն մեր օրերում: Հումանիտար օգնությունը բարեգործություն է պետության, հասարակական կազմակերպությունների և այն անհատների կողմից, ովքեր իրենց միջոցների հաշվին օգնում են ոտքի կանգնելու անելանելի վիճակում գտնվող առանձին մարդկանց, ընտանիքների: Քանի որ երկիր մոլորակի վրա երբեմն-երբեմն լինում են բնական աղետներ, պատերազմներ, չնախատեսված պատահարներ, ուրեմն՝ հումանիտար օգնության պահանջն կա և կլինի:
Մեր ազգն ուրիշից խնդրելու սովորություն չունի: Նա տարիներ շարունակ պայքարել է իր գոյությունը պահպանելու համար: Մենք քչով բավարարվող ազգ ենք և միշտ էլ հասնում ենք մեր նպատակին: Արցախում աշխատելու ունակություն ունեն ոչ միայն մեծերը, այլև փոքրերը, մեզ մոտ դա ի ծնե է: Մենք սովոր չենք ուրիշից մի կտոր հաց խնդրելու, թեկուզև չեմ ժխտում մուրացկանների գոյության փաստը: Դրան զուգահեռ, ունենք բնության բարիքների մեծ պաշար, և նման մարդիկ կարող են իրենց կարիքների մեծ մասը հոգալ նաև դրանք հավաքելով ու վաճառելով: Ցանկություն է պետք:
Մեր դաստիարակության հետ մեկտեղ, մենք մեր ծնողներից ստացել ենք նաև մեկս մյուսին օգնելու շնորհը: Իմ ժողովուրդը թեկուզև շատ է տառապել, զրկանքներ կրել, բայց միշտ էլ հավատարիմ է մնացել իր սկզբունքներին, և անհրաժեշտության դեպքում օգնության է հասել ծանոթին ու անծանոթին: Հումանիտար օգնությունը մեծ դեր ունի Արցախում. այն անհրաժեշտ է մեր հազարավոր հաշմանդամներին, որոնց համարյա մի մասը ոչ բուժվելու անհրաժեշտ գումար ունի, ոչ էլ անվաթոռ գնելու հնարավորություն: Ցավալի է, երբ տեսնում ես նրանց, ովքեր ջանք չեն խնայել հայրենիքի ազատության համար, բայց հիմա ուշադրության արժանացնող չկա, և նրանք իրենց արհամարված են զգում ու անճարակ:
Համամիտ եմ նաև, որ մեր հանրապետությունը չի կարող հոգալ նրանց բոլոր կարիքները, և հենց այստեղ մեծ դեր ունի բարերար-հովանավորը, որը ցանկության դեպքում կարող է ձեռք մեկնել կարիքավորին: Փառք ու պատիվ բոլոր նրանց, ովքեր օգնության ձեռք են մեկնում պատերազմից տուժածներին, նրանց ընտանիքներին, հաշմանդամներին, տկարներին, ծայրահեղ աղքատներին: Մենք ապրում ենք 21-րդ դարում և չպետք է մոռանալ, որ գիտությունը շատ է զարգացել: Արդի գիտության ձեռք բերած նվաճումները ճիշտ օգտագործելով, հնարավորություն կունենանք բացել գործարաններ, և հետևաբար, կունենանք աշխատատեղեր, որոնց միջոցով և մարդիկ կկարողանան պահպանել իրենց գոյությունը. չէ՞ որ կյանքն ինքնըստինքյան գոյության պայքար է:
ԼԻԱՆԱ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
ՀԱՐԵՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ես և Սեդրակ Մարգարիչը տասը տարվա պատը պատին հարևաններ ենք, և այդ տասը տարում իրար դեռ ոչ մի անգամ ցուրտ խոսք չենք ասել։ Բնակարանամուտի առաջին օրը նստած հեռուստացույց էի դիտում, մեկ էլ հանկարծ՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, և միջնապատի ծեփը շռնդալով թափվեց նոր գնած բազմոցի վրա։
- Սեդրակ Մարգարի՛չ,- գոռացի,- այդ ի՞նչ բանի եք։
- Բան չկա, հարևան ջան,- պատասխանեց,- մի երկու մեխ է, հիմա կվերջացնեմ։
Երբ նա վերջացրեց իր երկու մեխը, ես իսկույն խանութ վազեցի, կես կիլո մեխ գնեցի ու սկսեցի շարել պատին՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ...
Հիմա էլ Սեդրակ Մարգարիչը սկսեց այն կողմից.
- Արամ Ազատի՛չ, ի սեր աստծո, մի քիչ կամաց, պատին սվաղ չմնաց։
- Բան չկա, Սեդրակ Մարգարիչ,- պատասխանեցի,- մի կես կիլո մեխ է, շուտով կվերջացնեմ։
Երկու ամսից հետո Սեդրակ Մարգարիչն իր կնոջ ծննդյան օրն էր նշում։ Բաժակաճառեր, ծափ, ծիծաղ, աղմուկ ու աղաղակ։ Մրցություն էր ծավալվել, բոլորն էլ ուզում էին մեկը մյուսից բարձր գոռալ։
Բռունցքով ծեծեցի պատը՝ չլսեցին։ Կոշիկներով ծեծեցի՝ չլսելուն դրեցին։ Սկսեցի մուրճով ծեծել։
- Սեդրակ Մարգարի՜չ, խնդրում եմ մի քիչ կամաց, գլուխս պայթում է։
Սեդրակ Մարգարիչը գինով էր, բարձր տրամադրությամբ պատասխանեց.
- Հարևան ջան, ցավդ տանեմ, խնդրում եմ վատ բան չկարծես, այս աղմուկը բարի նպատակների աղմուկ է։
Հաջորդ կիրակի հավաքեցի մեր բակի հայտնի աղմկարարներին ու սկսնակ կլարնետիստներին և կնոջս ծննդյան օրն այնպիսի մակարդակով նշեցի, որ Սեդրակ Մարգարիչի նյարդերը չդիմացան, գլուխն առավ ափերի մեջ ու շատ քաղաքավարի բղավեց.
- Արամ Ազատի՛չ, ախր, գիշերվա ժամը մեկն է:
- Խնդրում եմ ներող լինեք, հարևան ջան,- պատասխանեցի,- այսօր կնոջս ծննդյան օրն է, կաշխատեմ առավոտյան ժամը վեցին լավ հարևանների կենացով ամեն ինչ հաջողությամբ վերջացնել։
Ձմեռնամուտին Սեդրակ Մարգարիչն իր բնակարանում վառարան դրեց, և խողովակը հրացանի փողի պես ուղղեց դեպի մեր պատշգամբը։
- Սեդրակ Մարգարի՜չ,- ասացի,- թույլ տվեք իմանալ, այս ի՞նչ ծուխ է։
- Բան չկա,- պատասխանեց,- փայտ չունենք, թեփ ենք վառում։
Ես, առանց երկար-բարակ մտածելու, իսկույն մեր վառարանի խողովակը հեռահար հրանոթի փողի պես ուղղեցի դեպի նրանց պատշգամբը։
- Արամ Ազատի՜չ,- վիզը պատշգամբից ձգեց Սեդրակ Մարգարիչը,- ախր, խեղդվեցինք, այս ի՞նչ զզվելի ծուխ է։
- Դատարկ բան է,- պատասխանեցի,- մազութ չեմ գտել, ստիպված սոլյարկա ենք վառում։
Սեդրակ Մարգարիչն իր աղջկա համար դաշնամուր գնեց, իսկ ես դաշնամուրի ձայնը խլացնելու նպատակով, տղայիս համար դհոլ գնեցի, ինձ համար՝ զուռնա, կնոջս համար՝ գալարափող, աղջկաս համար՝ ջութակ։
Սեդրակ Մարգարիչը մի պստիկ շուն գնեց, իսկ ես մեր բնակարանում տեղավորեցի գայլախեղդ հսկա մի գամփռ։ Երբ այն կողմից Սեդրակ Մարգարիչի խղճուկ շնիկը «ծա՛վ-ծա՛վ» էր անում, մեր գամփռն այնպիսի բասով էր պատասխանում, որ ամբողջ շենքը դղրդում էր։
Եթե վաղը Սեդրակ Մարգարիչը հանկարծ փորձի իր բնակարանում արջ պահել, ես Աֆրիկայից կամ Հնդկաստանից փիղ բերել կտամ։
ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ
Վշտի ծիծաղ
Եվ Վռամշապուհ արքայի ու Սահակ Պարթևի հրահանգով Մեսրոպ Մաշտոցն անձամբ մեկնել է Միջագետք, հանդիպել Դանիել եպիսկոպոսի հետ, ապա եղել է Եդեսիայում, Ամիդում, այնտեղից ճանապարհվել Սամոսատ։ Հանդիպումներ է ունեցել տեղի բարձրաստիճան հոգևորականության՝ Եդեսիայի եպիսկոպոս Բաբիլասի, Ամիդի եպիսկոպոս Ակակիոսի հետ, այցելել է Եդեսիայի գրադարանը և 405 թ. ստեղծել հայոց գրերը։
Երբ վերադարձավ այնտեղից, նրան դիմավորելու դուրս եկած Վռամշապուհ արքան, բարձրաստիճան հոգևորականներն ու ժողովուրդը վերջինիս դեմքին խոր հիասթափություն տեսան։
- Ժողովուրդ հայոց, ավա՜ղ, ես այդպես էլ չկարողացա գտնել այն, ինչ փնտրում էի,- հուզաթաթավ ձայնով բարբառեց Մաշտոցը,- ոչ հայկական հինգաստղանի կոնյակը, ոչ ղարաբաղյան թթի օղին չօգնեցին. նրանք համառորեն չցանկացան ինձ տալ բաղձալի լատինատառ հայերենը։ Որքան խնդրեցի, աղաչեցի՝ չօգնեց։ Ասացին՝ հակակոռուպցիոն պայքարը մենք վաղուց ենք հաղթանակով պսակել, կաշառք-մաշառք մեզ մոտ չեն անցնի։ Ու ահա, փոխարենը ժամանակավոր գործածության համար բերել եմ հայերեն գրեր... Բայց մի՛ հուսահատվեք, մի կերպ յոլա գնացեք դրանցով, մինչև լուսավոր ժամանակներ կգան...
Եվ դժբախտ հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ տքնեց այդ հայերեն գրերի վրա, հազարավոր էջ մագաղաթյա մատյաններ կազմեց, հետո սկսեց հարյուրավոր, հազարավոր գրքեր տպագրել այդ գրերով, թերթեր ու ամսագրեր հրատարակել, դպրոցականները կիլոմետրերով շպարգալկաներ գրեցին մեսրոպյան ժամանակավոր այդ գրերով, սիրահարները զգայացունց նամակներ հղեցին իրենց «սրտի հատորներին», մինչև 16 դար հետո, 20-րդ դարի վերջերին քարից հաց քամող բազմատաղանդ հայ ժողովուրդը գրեթե անվճար ձեռք բերեց երազած լատինատառ հայերեն գրերը...
Հայ ժողովրդի դարավոր երազանքներից գոնե մեկը վերջապես իրականացավ...
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ
Մի անծանոթ աղջկա
Ստեփանակերտի երթուղային ավտոբուսներում ու միկրոավտոբուսներում վերջերս գրություններ են փակցրել՝ «Խնդրում ենք յուրաքանչյուրը մուծի միայն իր փոխարեն»։
Ամեն անգամ կարդալով այն, հիշում եմ այդ գրությունների երևան գալուց մի շաբաթ առաջ ավտոբուսում նստած անծանոթ այն աղջկան, որ իջնելուց առաջ շրջվեց ու ասաց. «Դուք չմուծեք...»։
Ինձնից երկու նստատեղ առաջ էր նստած նա, դեմքը չէի տեսնում։ Միայն հիշում եմ, որ մտքերով տարված էի, կանգառներից մեկում այդ աղջիկը շրջվեց ու, գեղեցիկ ժպիտը դեմքին, ասաց. «Դուք չմուծեք, ձեր տեղ ես մուծելու եմ»։ Մտածեցի, որ ինձնից առաջ կամ ետևում գտնվող մարդկանց է վերաբերվում։
Նայեցի՝ ինձնից առաջ նստատեղերը դատարկ էին։ Հետ նայեցի, մի տղամարդ էր միայն նստած։ Հարցրի՝ այն աղջիկը ձե՞զ էր դիմում։ Պատասխանեց. «Չէ, ես իրեն չեմ ճանաչում։ Կարծում եմ, ձեզ դիմեց...»։
Մի ակնթարթ տեսա այդ աղջկա ժպիտն ու հայացքը, բայց չէի ենթադրում, որ ինձ էր ուղղված։ Հետո միայն կասկածեցի, երբ ավտոբուսից իջել էր արդեն։ Ու այդպես էլ չհասցրի շնորհակալություն հայտնել։
Մինչև հիմա ցավում եմ դրա համար։ Ներիր, անծանոթ աղջիկ...
Վ. ՕՎՅԱՆ
Զվարճասրահ
Աստված հայի առջև դրեց ներկայիս Հայաստանի Հանրապետություն երկիրն ու «Ծովից ծով Հայաստանի» քարտեզը։
- Որդյակ, ընտրիր սրանցից միայն մեկը։
Եվ հայն ընտրեց «Ծովից ծով Հայաստանի» քարտեզը։
- Սա ավելի մեծ է,- ասաց։
* * *
Փոքրիկն առավոտյան հարցրեց մորը.
- Ես որ արթնանում եմ քնից, իմ խաղալիք տիկնիկն ու խաղալիք շնիկն է՞լ են ինձ հետ էդ ժամին արթնանում...
* * *
Խորհրդային տարիներին բաքվաբնակ մի հայ բանաստեղծ, որպես մարդ և մտավորական անհաջող մի տիպ եկել էր հայրենի գյուղ։ Խորհտնտեսության նախագահը նրան ուղեկցում ու ցույց էր տալիս վերջին հնգամյակում գյուղի ձեռքբերումները՝ գյուղական ակումբի նոր շենքը, նոր պահեստը, գյուղի ղեկավարության նոր նստավայրը և այլն։ Վերջում էլ նրան տարավ նոր սարքած անասնաֆերմա։
- Մի տես ինչ լավ գոմ ենք սարքել կովերի համար։
- Հա, լավն է, գեղեցիկ է,- ասաց բանաստեղծը։
Նկատելով, որ վերջինս չի ուզում ներս մտնել, խորհտնտեսության նախագահն անմեղ-անմեղ ասաց.
- Ներս մտիր, ընկեր Գրիգորյան, թազա ենք սարքել, դեռ ոչ մի տավար չի մտել այդտեղ, առաջինը դու ես...
* * *
- Հայրիկ, զոմբին ինչո՞վ է տարբերվում մյուս մարդկանցից,- հարցնում է զոմբիի որդին։
- Երբ դու նայում ես հայելուն, ո՞ւմ ես տեսնում։
- Ինձ,- պատասխանում է որդին։
- Իսկ ես երբ նայում եմ հայելուն, տեսնում եմ Նրան։ Ահա տարբերությունը։
ՀԱՄԱՐԻ ԱՍՈՒՅԹԸ
Երկու ճշմարտություն կա. իրական, դառն ճշմարտություն և քաղցր, բոլորին հաճելի ճշմարտություն։ Այս երկուսի տարբերությունն այն է, որ վերջինս ճշմարտություն չէ։
ԱՄՍՎԱ ԱՍՈՒՅԹԸ
Չգիտեմ, թե ովքեր են ավելի մեծ հիմար. կապիկնե՞րը, որ նստել են մարդկանց գլխին, թե՞ մարդիկ, որ թույլ են տալիս կապիկները նստեն իրենց գլխին։
Комментариев нет:
Отправить комментарий