13 ՓԵՏՐՎԱՐԻ 2013 ԹԻՎ
25 տարի առաջ, 1988-ի փետրվարի 13-ին Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակը լցվեց ցուցապաստառներ բռնած ուսանողներով, ապա նրանց միացան ավելի հասուն տարիքի, տարբեր մասնագիտության ու խավի քաղաքացիներ։ Այդ օրը Ստեփանակերտում ղողանջեց Ազատության ձայնը, որն այնուհետև տարածվեց փոքրիկ մեր լեռնաշխարհով մեկ, ապա հասավ Երևան ու աշխարհի բոլոր հայաշատ վայրերը։ Արցախը դուրս եկավ ոչ միայն բռնապետական Ադրբեջանի, այլև Խորհրդային հզոր ու հսկա կայսրության դեմ... և հաղթեց։ Շատ ծանր ու մեծ կորուստների գնով հաղթեց Չարին։
25 տարի հետո, Ազգային զարթոնքի սկիզբը դրած նույն այդ փետրվարի 13-ին Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակը դարձյալ լեփ-լեցուն էր։ Դարձյալ՝ ցուցապաստառներով... Սակայն այս անգամ ստեփանակերտցիներին հրապարակ էր բերել պատմական այն ցույցի 25 տարին նշելու, հիշելու, արժեվորելու առիթը... Հետաքրքիր է, ոմանք փետրվարյան այն օրերին բարիկադի ո՞ր կողմում էին։ Մեր կողմերում չենք տեսել...
«ՄՆԱՍ ԲԱՐՈՎ» ՉԵՆՔ ԱՍՈՒՄ, ԱՅԼ՝ ՑՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ...
«Բարեբախտաբար թե դժբախտաբար, աշխարհում չկա այնպիսի մի բան, որ վաղ թե ուշ չվերջանա»,- մի առիթով ասել է մեծ գրող Ա. Պ. Չեխովը։ Հնչեց նաև «Նոր էջ»-ի՝ իր ընթերցողին հրաժեշտ տալու ժամը։ Շատերը երևի թե ցավով կընդունեն դա, անշուշտ կգտնվեն այնպիսիք, որոնց համար դա ցնծալու առիթ կլինի։ Թվում է՝ մեր երկրի համար ոչինչ չի փոխվի դրանից։ Սակայն բոլոր նրանք, ովքեր խորապես հասկանում են, թե ինչ ասել է Երկիր, Պետություն, Հայրենիք, կզգան, որ այնուամենայնիվ մի ինչ-որ բան կփոխվի դրանից՝ զարգացման ժողովրդավարության ուղի ընտրած մեր երկիրը զրկվում է անկախ միակ տպագիր թերթից։
Անշուշտ մի քիչ ուշ կամ մի քիչ շուտ երևան կգան անկախ նոր թերթեր, կծնվեն նոր պարբերականներ։ Կյանքը կանգ չի առնում։ Համենայն դեպս, մեր թերթն իր գոյության 4 տարում հնարավոր ամեն ինչ արել է, որպեսզի շարքային արցախցին, Արցախի ցանկացած քաղաքացի հասկանա, որ այս երկիրը բոլորինս է՝ անկախ զբաղեցրած դիրքից, պաշտոնից, անկախ՝ գլխի կամ գրպանի պարունակությունից ու չափերից։ Եվ յուրաքանչյուրը պետք է սիրի, հարգի մեր այս երկիրը, ցավի նրա կորուստների ու սխալների համար, դեռ ավելին՝ իրենից կախված հնարավոր ամեն բան անի՝ սխալները, թերացումները շտկելու համար։
«Նոր էջ»-ի նպատակն է եղել նաև մարդկանց ցույց տալ ու ապացուցել, որ Ազատությունը (այդ թվում՝ խոսքի) ի վերուստ չի տրվում։ Այն նվաճում են։ Յուրաքանչյուրն ինքն է գծում իր ազատության սահմանները։ Ամեն ոք ինքն է որոշում ազատության իր «նշաձողի» բարձրությունը։ Եթե այսօր որևէ անհատի (լրագրողի, պաշտոնյայի, շարքային ծառայողի) արհամարհում են, ինչպես ասում են՝ մարդատեղ չեն դնում, վիրավորում են, ապա դրա ամենամեծ ու հիմնական մեղավորը նա ինքն է՝ իր վախվորած գործելակերպով, ողորմելի պահվածքով։ Նա ինքն է մեղավոր, որ տարիներ շարունակ իր ազատության, արժանապատվության «նշաձողը» պահել է գոտկատեղից ցած, հաճախ՝ գետնի վրա։
Մենք փորձել ենք հասկացնել, որ Արցախի ճակատագիրը որոշելը որևէ մեկի մենաշնորհը չէ։ Հատկապես երևանյան իրենց փափուկ բազկաթոռներին բազմած պարոնների։ Արցախի այսօրն ու վաղը պիտի որոշենք մենք, բոլոր նրանք, ովքեր ապրում են այս հողում, ովքեր պահում-պաշտպանում են այս հողը։ Արցախը, արցախցին ոչ մեկին չի լիազորել երևաններում որոշելու մեր հայրենի եզերքի ու մեր ժողովրդի ճակատագիրը։ Տարբեր հրապարակումներում մենք քննադատել ենք երևանյան ղեկավարների պարտվողական, անմտածված ու ապաշնորհ քաղաքականությունը՝ Արցախյան խնդրում, և այն ներկայացում-շոուն, որ հրամցվում է որպես բանակցություն՝ «մադրիդյան սկզբունքներ» կոչված խայտառակ հայակործան սցենարով...
Անցած չորս տարում գործի բերումով մենք հանդիպել ենք բազմաթիվ մարդկանց՝ շարքային քաղաքացիների թե պաշտոնյաների։ Հաճախ ուրախացել ու հպարտության զգացում ենք ունեցել՝ մեր առջև Մարդ տեսնելով, իսկ ոմանց թթված ու բյուրոկրատական տեսքից ալերգիա ենք ունեցել և փորձել հնարավորինս շուտ ազատվել նրանց ներկայությունից... Բարեբախտաբար, վերջիններս շատ ավելի քիչ էին։ Մեզ հանդիպածների մեջ Մարդիկ ավելի գերակշռող էին։ Եվ, ամենակարևորն ու ամենաուրախալին՝ հակառակ սպասածին, պաշտոնյաների մեջ նույնպես բազմաթիվ Մարդիկ կան...
Երևի թե ցանկացած քաղաքակիրթ ազգի ու երկրի համար մեծ պատիվ է, օրինակ, Արթուր Ամիրջանյանի, Արայիկ Դոլուխանյանի, Գենադի Բադալյանի, Էդուարդ Պետրոսյանի պես քաղաքացի, մասնագետ, բարեխիղճ պաշտոնյա ունենալը...
Ինչևէ։ Հարգելի ընթերցող, մենք «Մնաս բարով» չենք ասում, այլ՝ Ցտեսություն։ Թերթի կայքն ու բլոգը շարունակելու են գործել։ Հնարավոր է՝ ավելի հաճախակի թարմացվեն։ Դարձյալ կարող եք թղթակցել մեզ, գրել ձեր մեծ ու փոքր խնդիրների և ձեզ հուզող զանազան այլ պրոբլեմների մասին։ Ցտեսություն։ Նաև՝ շնորհակալություն 4 տարի շարունակ մեր համարներին սպասելու և մեզ հավատալու համար...
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ
ԿԼՈՐ ՍԵՂԱՆ ՄՈՍԿՎԱՅՈՒՄ՝ ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ 25-ՐԴ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
Մոսկվայի «Փաստեր և փաստարկներե Տեղեկատվական գործակալության մամուլի կենտրոնում ղարաբաղյան շարժման 25-րդ տարեդարձին նվիրված կլոր սեղան է տեղի ունեցել։ «Ռուս-հայկական համագործակցության»՝ «Կովկասագետների գիտական միություն» և «Նորագույն պետությունների միջազգային ինստիտուտ» կազմակերպությունների հետ համատեղ կազմակերպած միջոցառմանը մասնակցել են ՌԴ Պետդումայի մշակույթի հարցերով կոմիտեի փոխնախագահ Ալեքսանդր Բոլբերովը, ՌԴ հանրային պալատի անդամ Դենիս Դվորնիկովը, քաղաքագետներ Ստանիսլավ Տարասովը, Ալեքսեյ Մարտինովը, Վլադիմիր Զախարովը, Անդրեյ Արեշևը, Անատոլի Ցիգանոկը, Մատեուշ Պիսկորսկին և այլոք։
Կլոր սեղանի մասնակիցները նույն կարծիքին են եղել այն բանում, որ Ադրբեջանի իշխանությունը փաստացի իր սեփական ժողովրդի հանդեպ դավադրական քաղաքականություն է վարում, բոլոր հնարավոր միջոցներով մարդկանց գիտակության մեջ՝ գրեթե մոր կաթի հետ ներդնելով հայի բացասական կերպարը։ Այսօր, ինչպես երբևէ, Մերձավոր Արևելքի իրադարձությունների և ձգձգված «արաբական գարունի» հետ կապված հրատապ է դարձել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական անկախության միջազգային ճանաչումը։
Կլոր սեղանի շրջանակում կայացել է նաև Կիմ Բակշիի «Արցախի հոգևոր գանձը» գրքի շնորհանդեսը, որը փաստացի դարձել է հայ ժողովրդի՝ գրքերի հետ կապվածության հիմնը, որպես սրբության և գիտության աղբյուրի։
Ադրբջանի ազգային գրող Ակրամ Այսլիի՝ ռուս գրողներին, օտարերկրյա դեսպանություններին և հասարակական գործիչներին Ադրբեջանի պետական բարձր մակարդակով իր հանդեպ դրսևորած աննախադեպ հետապնդումների հետ կապված դիմումի առնչությամբ ռուս գրող Կիմ Բակշիի առաջարկով կլոր սեղանի մասնակիցներն իրենց աջակցությունն ու համերաշխությունն են արտահայտել գրողին։ Որոշում է ընդունվել դիմել Ադրբեջանի նախագահին և միջազգայկին իրավասու կազմակերպություններին՝ ազգային գրողի օգտին։
«Ռուս-հայկական համագործակցություն» կազմակերպության նախագահ Յուրի Նավոյանի խոսքով՝ ադրբեջանցի գրողի ամբողջ մեղքը կայանում է նրանում, որ նա իր «Քարե երազներ» վեպում հաստատել է այն ճշմարտությունը, որ ադրբեջանցիներն ու հայերը կարող են և պետք է ապրեն խաղաղ և միասին։ Բոլոր կոչումներից և պարգևներից զրկված գրողի հանդեպ Ադրբեջանի աննախադեպ արշավը վկայում է հայատյացության պարանոիդ բնույթի մասին, որով տառապում է այդ երկրի բարձր ղեկավարությունը։
News.am
FREEDOM HOUSE-Ը ԼՂՀ-Ն ՃԱՆԱՉԵԼ Է ՈՐՊԵՍ «ՄԱՍԱՄԲ ԱԶԱՏ» ԵՐԿԻՐ
Freedom House ոչ կառավարական կազմակերպությունը, որը զբաղվում է քաղաքական և քաղաքացիական ազատությունների ուսումնասիրությամբ, հրապարակել է 2013 թ. զեկույցը, ըստ որի Լեռնային Ղարաբաղը բարելավել է իր վարկանիշը՝ «ոչ ազատ» երկրից դառնալով «մասամբ ազատ»։ Այս փոփոխությունները, համաձայն կազմակերպության զեկույցի, հիմնականում պայմանավորված են 2012 թ. հուլիսին ԼՂՀ-ում մրցունակ պայմաններում անցկացված հինգերորդ նախագահական ընտրություններով։
Freedom House-ը ամբողջ աշխարհի երկրների իշխանությունների գործունեությունը գնահատում է երկու չափանիշներով՝ քաղաքական ազատություններ և քաղաքացիական ազատություններ։ Այս ցուցանիշներից յուրաքանչյուրը գնահատվում է 1-ից (առավելագույն) 7 (նվազագույն) միավորների սանդղակով։ Երկու ցուցանիշներով էլ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը արժանացել է «5» միավորի։
Նախկինում Freedom House-ը ԼՂՀ-ն նույնպես ընդգրկել է իր զեկույցներում՝ այն հիմնականում ճանաչվելով որպես «մասամբ ազատ» երկիր։
ԼՂՀ ԱԳՆ
մամուլի ծառայություն
Հայաստանյան և արտասահմանյան մամուլի էջերից...
Փետրվարի 12-ին Հադրութում տեղի է ունեցել Արցախյան շարժման 25-ամյակին նվիրված հանրահավաք։ Տեղի մշակույթի տան դիմացի հրապարակում հավաքված հանրության առջև ելույթ են ունեցել Արցախյան շարժման ակունքներում կանգնած մարդիկ, որոնք ընդգծել են Միացման գաղափարի արդիականությունը և այն ի կատար ածելու անհրաժեշտությունը։
Հանրահավաքի ընթացքում ելույթ են ունեցել Նախախորհրդարանի ներկայացուցիչներ Ալեք Ենիգոմշյանը, Ժիրայր Սէֆիլյանը և Վարուժան Ավետիսյանը, ինչպես նաև «Սահմանադրական Արցախ» շարժման անդամներ Վիտալի Բալասանյանը և Գրիգորի Հայրապետյանը։ Նրանք կարևորել են հայության առջև ծառացած համակարգային հիմնախնդիրների լուծման հրամայականը։
Մասնավորապես՝ Ժիրայր Սէֆիլյանը նշել է, որ արտաքին թշնամուց Արցախը ազատագրելուց 25 տարի անց առաջացել է Հայաստանը և նրա ժողովրդին կեղեքող համակարգից ազատագրելու ու նոր որակի պետություն ստեղծելու անհրաժեշտություն։ Նա հավաստիացրել է, որ ինչպես Արցախյան ազգային-ազատագրական պայքարի ժամանակ, այնպես էլ ներկայումս մեր ժողովրուրդը հասնելու է հաղթանակի։
Հանրահավաքի ընթացքում հրապարակվել է Նախախորհրդարանի և «Սահմանադրական Արցախ» շարժման հայտարարությունը։
Հայաստանի Նախախորհրդարանը և «Սահմանադրական Արցախ» շարժումը հայտարարություն են տարածել, որտեղ նշում են, որ 25 տարի առաջ սկիզբ առած արցախյան շարժումը պետք է ավարտվի Հայաստանին Արցախի դե յուրե միավորմամբ։
Հայտարարությունում մասնավորապես, ասվում է.
«25 տարի առաջ՝ 1988 թ. փետրվարի 12-ին, Հադրութում ծնունդ առավ Արցախյան շարժումը, որն օրերի ընթացքում հասավ Ստեփանակերտ, ապա Երևան ու վերածվեց հուժկու համաժողովրդական շարժման՝ որպես արդյունք արձանագրելով երկու մեծագույն ձեռքբերում։ Դրանցից մեկը Արցախի պատմական տարածքների մի զգալի մասի ազատագրումն ու փաստացի միացումն էր Հայաստանին, իսկ մյուսը՝ Հայաստանի ինքնիշխանության վերականգնումը։
Սակայն, դրա հետ մեկտեղ, ձևավորվեցին ազգային շահերի հաշվին անձնական և կլանային շահերի իրացմանը ծառայող պետական կառավարման համակարգ ու վերնախավ, որոնց գործունեության հետևանքով հայությունը հայտնվել է Արցախյան շարժման ձեռքբերումները կորցնելու վտանգի առջև։
Հայաստանի Նախախորհրդարանը և «Սահմանադրական Արցախ» շարժումը, առաջնորդվելով Արցախյան շարժման ձեռքբերումներն ամրապնդելու ու զարգացնելու հրամայականով, հայտարարում են, որ.
1. մեր ժողովրդի արյան ու պայքարի գնով ձեռք բերածն անսակարկելի է,
2. ազատագրված տարածքները պետք է վերաբնակեցվեն և զարգացվեն,
3. Արցախյան շարժումը պետք է ավարտվի Հայաստանին Արցախի դե յուրե միավորմամբ,
4. Արցախի հարցի վերջնական ու հայանպաստ լուծումը հնարավոր է միայն համահայկական համատեքստում՝ Հայաստանում (ներառյալ Արցախը) ազգային նպատակներ և խնդիրներ առաջադրելու ու իրականացնելու ունակ կառավարման համակարգ ունեցող պետության միջոցով,
5. 25 տարի անց, հանուն ազգային վերածննդի՝ հայությունը վերսկսում է ինքնիշխանության, քաղաքական ազատության ու սոցիալական արդարության հաստատման համար իր պայքարը»։ News.am
ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ։ Արցախյան շարժումը Հադրութում չի ծնունդ առել։ Եթե 88-ի փետրվարի 12-ին Հադրութում հանրահավաք է կայացել, իսկ փետրվարի 13-ին՝ Ստեփանակերտում, ամենևին չի նշանակում, որ Հադրութից «Արցախյան շարժումը օրերի ընթացքում հասավ Ստեփանակերտ»։ Մարզկենտրոնում հավաքված հազարավոր քաղաքացիների բացարձակ մեծամասնությունը գաղափար չուներ Հադրութում կայացած հանրահավաքի մասին։ Դեռևս 1987-ի վերջերից հազարավոր ստեփանակերտցիների ստորագրությամբ նամակներ են հղվել Մոսկվա։ Պետք չէ Արցախյան շարժումը խեղաթյուրել, սեփականաշնորհել։ Առանց այդ էլ այն բազմիցս խեղաթյուրվել ու խեղվել է։
Իրանը համոզմունք է հայտնում, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը պետք է կարգավորվի խաղաղ ճանապարհով,- փետրվարի 12-ին կայացած մամուլի ասուլիսում հայտարարել է Հայաստանում Իրանի դեսպան Մուհամեդ Ռեյիսին։ Դեսպանի խոսքով, հակամարտության կարգավորման գործընթացում անհրաժեշտ է բացառել լարվածություն ստեղծելու բոլոր հնարավորությունները։ Հարցին, թե Իրանն ինչ կարող է առաջարկել այդ կապակցությամբ, եթե ընդգրկվի որպես միջնորդ, դիվանագետը նկատել է. «Իրանը լավ հարաբերություններ ունի թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի հետ։ Մեզ համար բոլոր հարևանները հավասար են, և բոլորի հետ էլ ձգտում ենք լավ հարաբերություններ հաստատել։ Սակայն որոշ հարևանների, այդ թվում Հայաստանի հետ մենք ռազմավարական հարաբերություններ ունենք։ Հետևաբար, ոչինչ չի կարող ազդել մեր սկզբունքային դիրքորոշման վրա այդ հարցում»,- ասել է դեսպանը։
News.am
Սույն թվականի փետրվարի 24-ին Արցախի Հանրապետության Ասկերանի շրջանի Խաչեն գյուղի ակումբի դահլիճում կմեկնարկի «Ազգային վերածնունդ» կուսակցության հիմնադիր համագումարը, որի օրակարգում են կուսակցության կանոնադրության և ծրագրի նախագծերի հաստատումը, կուսակցության մարմինների ձևավորումը։ Հիմնադիր համագումարի անցկացման վայրը պայմանավորված է կուսակցության ծրագրում գյուղին, շրջանների զարգացմանը և ապակենտրոնացմանը տրվող մեծ դերով։ Կուսակցության անդամների մեծամասնությունը շրջաններից են։
Համաձայն «Կուսակցությունների մասին» ԼՂՀ օրենքի, հիմնադիր համագումարի մասին հայտարարությունն առնվազն մեկ ամիս առաջ տարածվում է ԶԼՄ-ներով։ Համագումարի պահին կուսակցությունը պարտավոր է ունենալ առնվազն հարյուր հիմնադիր անդամ։ «Ազգային վերածնունդ» կուսակցությունը (ԱՎԿ) իր գաղափարախոսությամբ ազգային, սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն է։ Կուսակցության գերնպատակը միացյալ Հայաստանի ստեղծումն է։
Ներկա փուլում կուսակցության նպատակներից են՝ Արցախի Հանրապետությունում հասնել իշխանության և բիզնեսի տարանջատմանը, հնարավորինս բնապահպանական ուղղվածության տնտեսության ստեղծմանը, գյուղի զարգացմանն ու գյուղական աղքատության վերացմանը, ապակենտրոնացմանը, շրջանների զարգացմանը, մրցունակ տնտեսական համակարգի կայացմանը, համայն հայությանը Արցախի կյանքում առավել մեծ ներգրավմանը, բարեկեցության մակարդակով աշխարհում առաջատար դիրքերին, կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը։ Կուսակցության կանոնադրությունն ու ծրագիրն ամբողջապես կներկայացվեն կուսակցության հիմնադիր համագումարի ժամանակ։
Կուսակցության նախաձեռնող խմբի անունից՝
Վարդան Առուստամյան (ուսուցիչ)
Հայկ Խանումյան (միջազգայնագետ)
Լեոնիդ Հայրապետյան (ուսանող)
Ադրբեջանցի գրողն իր վեպի պատճառով հարձակումների թիրախ է դարձել,- գրում է «Hurriyet Daily News» պարբերականը. «Հայտնի ադրբեջանցի վիպասան Աքրամ Այլիսլին իր վերջին «Քարե երազանքներ» գրքի հրապարակումից հետո և՛ պետության, և՛ հասարակության կողմից հարձակումների թիրախ է դարձել։ ԴՆԹ թեստ պետք է անցկացվի՝ պարզելու գրողի էթնիկ պատկանելիությունը։ Աքրամ Այլիսլին 1987 թ. հռչակվել է «Ադրբեջանի ազգային գրող», նա բազմաթիվ ազգային և միջազգային մրցանակների դափնեկիր է, սակայն Ադրբեջանի նախագահը զրկել է վերջինիս բոլոր մրցանակներից։ Գրողը կարող է նաև զրկվել քաղաքացիական իրավունքներից»։
«Hurriyet Daily News»-ը Այլիսլիի հետ էլեկտրոնային փոստով հարցազրույց է վարել։
«Ես երբեք նման բանի ականատես չեմ եղել։ Այս ամենը Սովետական Միության գաղափարախոսության վատթարագույն ձևերից է։ Իշխանությունները հոգևոր ահաբեկչության արշավ են իրականացնում իմ դեմ։ Նրանք անգամ հարձակում են գործել իմ ընտանիքի վրա։ Նրանք ովքեր քննարկում են իմ ազգության հարցը, պետք է իմանան, որ ես հայկական ծագում չունեմ»,- նշել է ադրբեջանցի գրողը։
Ադրբեջանում մարդու իրավունքների վերաբերյալ հարցի հետ կապված վերջինս նշել է. «Մի երկրում որտեղ արվեստագետները նման խնդիրների առջև են կանգնում, անիմաստ է խոսել մարդու իրավունքների մասին։ Նրանք փորձում են լռեցնել ընդդիմադիր տեսակետներ ունեցող մարդկանց և դրանից բավականություն են ստանում։ Իմ վեպի հիմնական նպատակն է՝ կոչ անել հայերին և թուքերին միասին ապրել։ Իմ վեպը քաղաքականության հետ կապ չունի»,- նշել է նա։
«Այլիսլիի որդուն, ով մաքսայինում պաշտոն էր զբաղեցնում, հրամայել են ազատման դիմում գրել, իսկ նրա կնոջը՝ Գալինա Ալեքսանդրովային ազատել են գրադարանի տնօրենի պաշտոնից։ Ամառանոցը, որը պետության կողմից նվիրել էին մեծանուն գրողին, նույնպես հետ են վերցրել»,- գրում է «Hurriyet Daily News»-ը։
ՆԱՄԱԿ ՔԱՐՎԱՃԱՌ ՏԵՂԱՓՈԽՎԵԼՈՒ ՄՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂԻՆ
Անկեղծ ասած՝ ես չգիտեմ, թե ով է այս նամակի հասցեատերն ու որտեղ է ապրում։ Բայց ես հաստատ գիտեմ, որ նա կա։
Երբ մոտավորապես մեկուկես տարի առաջ ես ու ամուսինս (այն ժամանակ դեռ ամուսնացած չէինք) որոշեցինք տեղափոխվել Քարվաճառ, հարցերն ու կասկածները շատ-շատ էին։ Մի կողմից հասկանում էինք տարածքի զարգացման անհրաժեշտությունը, մյուս կողմից՝ այդքան մեծ փոփոխություն։ Այստեղի հնաբնակները (նրանք, ովքեր տեղափոխվել են սրանից 10-13 տարի առաջ) մեզ ասում են, թե հիմա Քարվաճառում ապրելը խաղուպար է, դուք պետք է մի տասը տարի առաջ եկած լինեիք, որ իմանայիք, թե դժվարությունը որն է։ Հիմա այստեղ լույս կա, ջուր կա, հեռուստատեսություն, խանութներ, տրանսպորտ՝ լավից, վատից, անգամ համացանց կա։ Իհարկե, այդ ամենը ճիշտ է։ Բայց մենք այսօր թողել ենք Երևանը, որտեղ թատրոններ կան, համերգասրահներ, պատկերասրահներ, խանութներ՝ հազար ու մի տեսակի, ու որ ամենակարևորն է՝ մեր մտերիմ մարդիկ։ Ինչո՞ւ եմ սա ասում. որպեսզի պարզ լինի, որ այսօր էլ այդ տեղափոխությունը համարյա նույնքան դժվար է, որքան եղել է 15 տարի առաջ, քանզի 90-ականների վերջին Հայաստանի մյուս բնակավայրերում էլ ամեն ինչ իդեալական չէր։
Վերջնական տեղափոխումից առաջ այստեղ եղել եմ երեք անգամ։ Ու ամեն երեկո քնելուց առաջ մտածում էի՝ արդյո՞ք ես կկարողանամ այստեղ ապրել։ Մի երեկո պատասխանը դրական էր լինում, մյուս երեկո՝ անորոշ…
Սակայն երբ վերջնականապես տեղափոխվեցի այստեղ՝ հաջորդ օրն իսկ հասկացա, որ կասկածելու ու մտածելու ոչինչ չկար. հենց այստեղ ես պիտի ապրեմ ու վերջ։
Ասեմ քեզ, որ այստեղ ապրող մարդիկ սովորական են, բոլորի նման, շատերն այստեղ են տեղափոխվել կարիքից դրդված՝ նախորդ բնակավայրում հաջողության չհասնելով, ու Քարվաճառը նրանց կյանքը նորից սկսելու մի հնարավորություն է տվել։ Կան նաև փախստականներ Հյուսիսային Արցախից։ Թեև քիչ թվով, բայց կան մարդիկ, ովքեր Քարվաճառում են տարածքի զարգացման կարևորությունը գիտակցելով միայն։
Միգուցե գալուց առաջ պատկերացումները մի քիչ խորհրդավոր ու միստիկ լինեն, ես հիմա դրանք չեմ ցրի, բայց կզգուշացնեմ միայն, որ սա ամենևին էլ արկած չի, եթե որոշել ես վերջնական տեղափոխվել։ Պետք է պատրաստ լինես դժվարությունների՝ կենցաղայինից մինչև հոգեբանական։ Ոչ բոլորն են քեզ այստեղ սպասում. նոր եկող ընտանիքների համար տներ չեն կառուցվում։ Բայց դա երբեք չի նշանակում, որ դու չպետք է գաս։ Եթե հաստատ որոշես գալ, մինչև քո սեփական տունը կառուցելը քարվաճառցիները քեզ դրսում չեն թողնի։ Հասկանում եմ՝ ուրիշի տանն ապրելն իր դժվարություններն ունի, բայց դրանք անհաղթահարելի չեն ու ժամանակավոր են։ Ասեմ, որ մեր բախտն այս առումով բերել է։ Մենք այժմ հոյակապ մարդկանց տանն ենք ապրում։
Բարեկամուհիս, ով ապրում է Ռուսաստանում, իմանալով Քարվաճառ տեղափոխվելու որոշմանս մասին՝ իհարկե, լավ չհասկացավ, թե դա ինչ է նշանակում, թե ես ուր եմ տեղափոխվում, բայց հասկացավ, որ ինչ-որ մի տարօրինակ բան եմ անում։ Ասում է՝ Ռուսաստանի օրինակով բացատրի, ասենք, Մոսկվայից ո՞ւր ես գնում։ Մտածեցի, մտածեցի ու հասկացա, որ չեմ կարող բացատրել։ Ասում եմ՝ Ռուսաստանում չկա էդպիսի բան։ Զարմացել է՝ այդ ի՞նչ է, որ Ռուսաստանում չկա, բայց Հայաստանում կա։ Բա, ասում եմ, էդպիսի բաներ էլ են լինում, որ Հայաստանում կան ու Ռուսաստանում չկան։ Ասում եմ՝այդտեղ պատմության ընթացքում դարեր շարունակ հող կորցրած ու պետականությունից զուրկ մի ազգ չկա, որ մեկ էլ հանկարծ դարավոր կորստից հետո հող է ազատագրել իր արյունով, իր երիտասարդ կյանքերի գնով… Այդտեղ հայ զինվորի արյունով ազատագրած սրբազան հող չկա, որին տեր կանգնել է պետք։ Հասկացա՞ր, ասում եմ, որ դու ինձ չես հասկանա…
Իսկ դու, հուսով եմ, հասկացար, թե ինչու է անհրաժեշտ չնայած բոլոր դժվարություններին, մեծ ու փոքր խնդիրներին, գալ ու ապրել հենց այստեղ։ Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ գիտելիքներդ ու կրթությունդ տալ այս տարածքի զարգացման ու ոտքի կանգնեցման համար։
Գիտես, ամեն օր երբ արթնանում եմ ու նայում եմ շրջապատող լեռներին, լեռների կատարների մեջ կորած ամպերին ու հեռվից հպարտ կանգնած Մռավին՝ հասկանում եմ, որ պրիմիտիվ ու անիմաստ են շատուշատ հարցեր, որ կա մի ավելի մեծ ու հզոր ուժ, որ օգնում է տարածքի բնակիչներին ապրել ու հաղթահարել ամեն մի փորձություն, հասկանում եմ, որ այս հողը վաղուց է կարոտ հայի ու որ իր զավակներին գրկաբաց է ընդունում…
Միգուցե սա քեզ հիմա պաթետիկ թվա, բայց սա ես առանց որևէ պաթոսի զգում եմ ամեն օր, ամեն անգամ քարվաճառցի փոքրիկների հետ ներկայացման փորձ անելիս, հարցազրույցի գնալիս, մարդկանց հանդիպելիս ու շրջանի գյուղերն այցելելիս….
ԹԱՄԱՐԱ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Քարվաճառի բնակիչ
ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ՄԱՐԴ ՈՒՆԻ ՆԱԵՎ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐ
Նախորդ համարի խմբագրականում գրել ենք, որ օրինապաշտ արցախցիները գիտեն միայն իրենց պարտականությունները։ Նրանք չգիտեն, որ ունեն նաև ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐ, որոնք ամրագրված են «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում», և այդ իրավունքները պարտադիր են աշխարհի ցանկացած երկիր-անկյունում ապրող մարդկանց համար։ Մեր հայրենակիցները հիմնականում գիտեն միայն իրենց պարտականությունները։ Նրանք գիտեն, որ ամեն ամիս պարտավոր են պարտաճանաչ վճարել բնակվարձը, կոմունալ և այլ ծառայությունների համար հարկերը։ Նրանց թվում է, թե վերոհիշյալ ծառայությունները, առևտրական օբյեկտները կարող են ուզածի պես սակագներ սահմանել, ասենք՝ ջրի, էլեկտրաէներգիայի կամ գազի սակագինը մի քանի անգամ բարձրացնել՝ առանց որևէ հիմնավորման կամ ամենատխմար հիմնավորմամբ, իսկ իրենք՝ քաղաքացիները, պարտավոր են հլու-հնազանդ «պահել-փայփայել» նույն այդ քաղաքացիների հարկերով սնվող վերոնշյալ հիմնարկներին։
Սովորական ու զավեշտալի մի օրինակ. Ստեփանակերտում քաղաքացին ուզում է անցնել հակառակ մայթը։ Դիմացի լուսաֆորին կանաչ լույս է վառված։ Այսինքն՝ ճանապարհը նրանն է։ Սակայն նա սպասում է, տեսնի մոտեցող ավտոմեքենան կանգնելո՞ւ է լուսաֆորի տակ, որպեսզի ինքն անցնի հակառակ մայթը։ Նա դեռ չի ըմբռնում, որ երթևեկության տարրական կանոնների համաձայն ինքը ևս ունի իրավունքներ։ Մեր հայրենակիցները, շարքային արցախցիները չգիտեն, որ իրենք ունեն ոչ միայն ապրելու, այլև ՄԱՐԴԱՎԱՐԻ ԱՊՐԵԼՈՒ իրավունք...
Խոստացել էինք մեր առաջիկա համարում հոդվածներ ներկայացնել «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրից»։ Սիրով կատարում ենք մեր խոստումը։
ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՀԱՄԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՀՌՉԱԿԱԳԻՐ
Հոդված 1
Բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար իրենց արժանապատվությամբ ու իրավունքներով։ Նրանք ունեն բանականություն ու խիղճ և միմյանց պետք է եղբայրաբար վերաբերվեն։
Հոդված 2
Ամեն ոք ունի այս Հռչակագրում բերված բոլոր իրավունքներն ու ազատությունները առանց որևէ խտրության՝ հիմնված ցեղային, մաշկի գույնի, սեռի, լեզվի, կրոնի, քաղաքական կամ այլ համոզմունքների, ազգային կամ սոցիալական ծագման, ունեցվածքի, դասային պատկանելության կամ որևէ այլ կարգավիճակի վրա։
Հոդված 3
Յուրաքանչյուր ոք ունի ապրելու, ազատության ու անձի անձեռնմխելիության իրավունք։
Հոդված 6
Ամեն ոք, ուր էլ որ լինի, իրավունք ունի ճանաչվել որպես իրավասուբյեկտ։
Հոդված 7
Բոլորը հավասար են օրենքի առջև, առանց որևէ խտրականության, ունեն օրենքով հավասար պաշտպանվելու իրավունք։
Հոդված 12
Ոչ ոք չի կարող ենթարկվել իր անձնական ու ընտանեկան կյանքում կամայական միջամտության, իր տան, իր նամակագրության կամ իր պատվի ու հեղինակության նկատմամբ կամայական ոտնձգությունների: Յուրաքանչյուր ոք ունի օրենքով պաշտպանվելու իրավունք` ընդդեմ նման միջամտության կամ ոտնձգության։
Հոդված 15
1. Ամեն ոք ունի քաղաքացիության իրավունք։
2. Ոչ ոք չի կարող կամայականորեն զրկվել իր քաղաքացիությունից կամ քաղաքացիությունը փոխելու իրավունքից։
Հոդված 17
1. Ամեն ոք ունի սեփականություն ունենալու իրավունք՝ ինչպես մենակ, այնպես էլ ուրիշների հետ միասին։
2. Ոչ ոք չի կարող կամայականորեն զրկվել իր սեփականությունից։
Հոդված 19
Ամեն ոք ունի համոզմունքներ ունենալու և արտահայտվելու իրավունք. այս իրավունքը ներառնում է համոզմունքներին անարգել հավատարիմ մնալուև տեղեկություններ ու գաղափարներ որոնելու, ստանալու ու տարածելու ազատություն, լրատվության ցանկացած միջոցներով, անկախ պետական սահմաններից։
Հոդված 21
1. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի մասնակցել իր երկրի կառավարմանը‘ անմիջաբար կամ ազատ ընտրված ներկայացուցիչների միջոցով։
2. Յուրաքանչյուր ոք իր երկրում ունի պետական ծառայություն կատարելու հավասար իրավունք։
3. Ժողովրդի կամքը պետք է լինի կառավարության իրավազորության հիմքը. այս կամքի արտահայտությունը պետք է լինեն պարբերական ու անեղծ ընտրությունները, որոնք պետք է իրագործվեն համընդհանուր ու հավասար ընտրական իրավունքի հիման վրա, գաղտնի քվեարկության կամ համարժեք ազատ ընտրական ընթացակարգերի միջոցով։
Հոդված 23
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի աշխատանքի, աշխատանքի ազատ ընտրության, արդարացի ու նպաստավոր աշխտանքային պայմաններիև գործազրկությունից պաշտպանվելու իրա վունք։
2. Յուրաքանչյուր ոք, առանց որևիցէ խտրականության, ունի հավասար աշխատանքի դիմաց հավասար վարձատրության իրավունք։
3. Յուրաքանչյուր ոք ունի արդարացի ու համապատասխան վարձատրության իրավունք, որով ապահովվի մարդկային արժանապատվությանը վայել իր ու իր ընտանիքը գոյությունը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում լրացվի սոցիալական ապավության այլ միջոցներով։
Հոդված 24
Յուրաքանչյուր ոք ունի հանգստի ու ժամանցի, այդ թվում՝ աշխատանքային ժամերի չափավոր սահմանափակմանև պարբերական վճարովի արձակուրդների իրավունք։
Հոդված 25
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի կենսամակարդակի իրավունք, որը իրև իր ընտանիքի համար ապահովի առողջություն ու բարեկեցություն, այդ թվում՝ սնունդ, հագուստ, բնակարան ու բժշկական սպասարկում, անհրաժեշտ սոցիալական ծառայություններև ապահովագրության իրավունք գործազրկության, հիվանդության, հաշմանդամության, այրիության, ծերությանև այն դեպքերում, երբ գոյության միջոցների ձեռքբերումը չի պայմանավորված իրենից կախված հանգամանքներով։
2. Մայրերն ու մանուկներն ունեն հատուկ հոգածության ու օժանդակության իրավունք։ Բոլոր երեխաները՝ ծնված ամուսնությունից կամ արտաամուսնական կապերից, օգտվում են նույն սոցիալական պաշտպանությունից։
Հոդված 26
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք։ Կրթությունը, առնվազն տարրական ու հանրակրթական փուլերում, պետք է լինի անվճար։ Տարրական կրթությունը պետք է լինի պարտադիր։ Տեխնիկական ու մասնագիտական կրթությունը լինելու է ընդհանուրի համար մատչելի, իսկ բարձրագույն կրթությունը՝ բոլորի համար հավասարապես մատչելի, հիմնված ընդունակությունների վրա։
2. Կրթությունը պետք է նպատակաուղղված լինի անձի լիարժեք զարգացմանը և մարդու իրավունքների ու հիմնական ազատությունների նկատմամբ հարգանքի ամրապնդմանը...
3. Ծնողներն ունեն իրենց երեխաներին տրվող կրթության տեսակի ընտրության առաջնային իրավունք։
Հոդված 27
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր համայնքի մշակութային կյանքին ազատորեն մասնակցելու, արվեստը դրվատելու, գիտական առաջընթացին մասնակցելու և դրա բարիքներից օգտվելու իրավունք։
ՋՐԱՅԻՆ ԽԵՂԿԱՏԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
«Ազատ Արցախ» թերթի հունվարի 26-ի համարի «Հայտարարություններում» կարդում ենք. «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ն դիմել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հանրային ծառայությունները և տնտեսական մրցակցությունը կարգավորող պետական հանձնաժողով՝ խմելու ջրի և ջրահեռացման վաճառքի սակագնի (դրույքի) (խմելու ջրի վաճառքի, ջրահեռացման ծառայության մատուցման, ոռոգման ջրի վաճառքի) սահմանման (վերանայման) հայտով։
Գարծող սակագինը՝ 112 դրամ՝ 100 դրամ ջուր, 12 դրամ կոյուղի։ Առաջարկվող սակագինը՝ 210 դրամ՝ 192 դրամ ջուր, 18 դրամ կոյուղի։
«Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ն դիմել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հանրային ծառայությունները և տնտեսական մրցակցությունը կարգավորող պետական հանձնաժողով՝ ոռոգման ջրի վաճառքը սակագնի (դրույքի) սահմանման (վերանայման) հայտով։ Գործող սակագինը՝ 2,0 դրամ։ Առաջարկվող սակագինը՝ 10,56 դրամ։
Սա ոչ թե հայտարարություն է, այլ ահաբեկչական կոչ՝ ուղղված սեփական ժողովրդի դեմ։ Նման դեպքում ահաբեկիչներին պետք է անհապաղ մեկուսացնել հասարակությունից, այլ ոչ թե քննարկել նրանց առաջարկությունը։
Ջուրը, ինչպես հայտնի է, մարդու առաջին անհրաժեշտության նյութերից է, կյանքի համար կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։ Այն՝ տնտեսագիտության տեսանկյունից, նաև ապրանք է։ Այսինքն, եթե ջուրը օգտագործել ես, պետք է վճարես։ Սակայն այլ է Արցախի պարագայում։ Այն բնակչության գոյատևման, առողջապահության և կենսակերպի պահպանման անհրաժեշտ տարր է։ Մի՞թե մեծ խելք է հարկավոր հասկանալու համար, որ Արցախում կենսաապահովման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը տնտեսագիտական նորմերից շեղումներով պետք է կատարել՝ հօգուտ ազգաբնակչության։ Եթե խմելու ջրի վաճառքի սակագինը առաջարկվում է բարձրացնել մոտ 2 անգամ, մի՞թե ֆինանսական և բարոյա-հոգեբանական տեսանկյունից չի ազդելու ազգաբնակչության վրա։ Այլ հարց է, եթե կենսաթոշակները, աշխատավարձերը զգալիորեն կամ գոնե համեմատելիորեն բարձրացվեն, այսինքն՝ ինդեքսավորեն։
Բոլորս էլ գիտենք, որ Արցախյան պատերազմի հաղթական ավարտից հետո, դեռ ազգաբնակչության թվակազմը նախապատերազմական մակարդակին չի հասել։ Ի՞նչ է, ջուրը թանկացնելով ենք պայմաններ ստեղծո՞ւմ, որ եղած բնակչության կենսամակարդակը բարձրանա, կյանքի որակը լավանա։
Հարցը մի այլ կողմից նայենք, ի՞նչ եք կարծում, տարբեր պատճառներից դրդված Արցախը լքած հազարավոր մեր հայրենակիցները լսելով ջրի սակագնի բարձրացման մասին, արդյո՞ք նրանց մոտ ցանկություն կառաջանա վերադառնալ հայրենիք։
Ընդհակառակը, ոչ թե պետք է գործող 112 դրամ սակագինը 2 անգամ բարձրացնել, ինչպես առաջարկում է «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ն, այլ գործող սակագինը 2-3 անգամ իջեցնել։ Ջուրը մեր ազգային հարստությունն է, և ոչ ոք իրավունք չունի «ջրի բիզնեսով» ու ժողովրդի գրպանները մաքրազարդելով՝ լուծելու սեփական բարեկեցության հարցը։ Ավելի լավ է մենք զրկվենք «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ի մի քանի անճարակ պաշտոնյաներից, քան նրանց պատճառով հարյուրավոր, հազարավոր մեր հայրենակիցներ Հայրենիքը լքած հազարավորների պես ստիպված լինեն արտագաղթել օտար ափեր։
Ինչ մնում է ոռոգովի ջրի սակագնի ավելի քան հինգ անգամ բարձրացմանը, երևի նման առաջարկի հեղինակները այդպես են ուզում խթանել գյուղմթերքների և անասնագլխաքանակի հնգակի ավելացումը կամ համապատասխան քանակությամբ պարենային ապրանքների արտադրությունը և պարենային անվտանգության ապահովումը։ Միջակ ունակությունների տեր մարդուն էլ է հայտնի, որ ոռոգովի ջրի նման թանկացման դեպքում ջուրը հասանելի է լինելու միայն մեծահարուստ հողատերերին։
Կարճ ասած՝ ամոթ է, ամոթ։
Ստեփանակերտ քաղաքի բնակիչներ՝
Բ. ԲԱԲԱՅԱՆ, Մ. ՎԱՐԴԱՆՈՎ,
Է. ԳԱԼՍՏՅԱՆ, Յ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ,
Գ. ՊՈՂՈՍՅԱՆ, Ա. ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ,
Օ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Լ. ՆԱԶԱՐՅԱՆ,
Բ. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ, Ս. ԱՌՈՒՍՏԱՄՅԱՆ,
Լ. ԱՅՎԱԶՅԱՆ, Ե. ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆ,
Գ. ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ, Շ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ,
Է. ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ, Ռ. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ,
Կ. ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ, Է. ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ,
Գ. ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ, Վ. ՊՈՂՈՍՅԱՆ,
Կ. ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ, Գ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ,
Ա. ԱԴԱՄՅԱՆ, Կ. ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ,
Ռ. ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ, Ն. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ....
ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ։ Հետաքրքիրն այն է, որ «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ի վերոնշյալ «պատմական» հայտարարությունից մեկ ամիս առաջ մեր թերթի նախորդ համարում նյութ էր տպագրվել Արցախի ջրային խնդրի վերաբերյալ («Ջուր ենք լցնում թշնամու ջրաղացին»)։
Հոդվածում նույնիսկ ձեռ էր առնված. ջուրը՝ մեր ազգային հարստությունը, ջրաչափերով հաշվում ու աներևակայելի բարձր սակագներով վաճառում ենք սեփական ժողովրդին, «մենք խնայում ենք մեր լեռներում ծնված-գոյացած ջրերը, որպեսզի դրանք առատորեն հոսեն Ադրբեջան, նրանք էլ առատորեն ոռոգեն իրենց հողերը»...
Հարգելի նամակագիրներ, հարգելի հայրենակիցներ, խնդրում ենք ըմբռնումով ընդունել «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ի հայտարարությունը, չէ՞ որ այդ հիմնարկի ղեկավարներն էլ են ուզում սեփական մերսեդեսներ ու ջիփեր գնել... Կատակը՝ կատակ, բայց ցավն այն է, որ նաև հենց այսպիսի «ջրմուղ-կոյուղիների» պատճառով են քայքայվում մեր գյուղերը, մարդիկ լքում հայրենի երկիրը...
ՀԱՐՍԱՆԻՔ Է, ՀԱՐՍԱՆԻՔ...
Արցախի Հանրապետության Ազգային Ժողովը 2011 թ. հոկտեմբերին ընդունել է «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության մասին» օրենքը։ Այդ օրենքի նպատակասլաց կիրարկումը կարևոր դեր կարող է կատարել մեր ազգային արժեքների պահպանման, արմատավորման և իրացման գործում։ Օրենքի գործունեության ոլորտները բազմազան են, անդրադառնանք միայն «Մարդու կյանքի շրջափուլերի (ծնունդ, հասունություն, ամուսնություն, մահ) հետ կապված ժողովրդական սովորույթներ» դրույթին։
Հայտնի է, որ սովորույթների և ավանդույթների համակարգի միջոցով յուրաքանչյուր ժողովուրդ վերարտադրում է իրեն, իր մշակույթը, բնավորությունը, սերունդների հոգեբանությունը։ Որևէ ազգի, նրա մշակույթի մասին խոսելիս պետք է նախ և առաջ հաշվի առնել ազգային սովորությունները և ավանդույթները, որոնք անպայման արտացոլվում են ժողովրդական ստեղծագործություններում։
Ավանդույթների միջոցով են հասարակական հարաբերություններում ծնվում ազգային գաղափարախոսությունը և բարքերը։ Դրանք նոր սերնդի մեջ այն հատկությունների վերարտադրության գործընթացներն են, որոնք հղկվել են պատմության ընթացքում, տվյալ ժողովրդի կողմից, ըստ ավանդական մշակույթի պահանջների։ Ավանդույթներն ուսուցողական և դաստիարակչական դեր ունեն, և դրանց վերջնական նպատակը հաջորդ սերունդներին այն հունով տանելն է, որով զարգացել է տվյալ ժողովրդի ավագ սերունդը։
Ի տարբերություն ավանդույթների, սովորույթը որոշակի իրավիճակում միշտ որոշակի պահանջ է ներկայացնում մարդու հոգևոր հատկությունների նկատմամբ։ Սովորույթը մանրամասն ազդարարում է ինչը կարելի է և ինչը չի կարելի անել, թեև չի մանրամասնում, թե ինչպես պետք է անել։ Սովորույթը սերունդների վարքի ուղղորդումն է կոնկրետ իրավիճակում՝ գործողությունների մանրամասն կանոնակարգով։
Սովորույթները և ավանդույթները հիմնականում ունեն երկու գործառույթ, ա) հասարակական հարաբերությունների կայունացման միջոց են, բ) իրականացնում են հարաբերությունների վերարտադրությունը նոր սերնդի կյանքում։
Չնայած իրենց տարբերություններին, սովորույթները և ավանդույթները կատարում են ընդհանուր՝ հասարակական հարաբերությունների կայունացման և վերարտադրության դեր։ Երկուսն էլ ներկայացնում են «սոցիալական ժառանգության» սերունդների հաղորդականության մեխանիզմներ։ Նրանք իրենց այդ գործառույթն իրականացնում են տարբեր ճանապարհներով և միջոցներով։
Սովորույթները և ավանդույթները ավելի վառ են արտահայտվում ամուսնության՝ նոր ընտանիքի կազմավորման ամբողջ գործընթացի ժամանակ (խնամախոսություն, նշանդրեք, պսակ-հարսանիք)։
Արցախյան պատերազմի հաղթանակից հետո (հաղթանակ, որը ձեռք է բերվել հազարավոր հայորդիների արյան գնով) հույժ կարևոր խնդիր է առաջացել համայն հայության համար՝ վերականգնել հայ էթնոսի արցախյան հատվածի գենոֆոնդը։ Թե ինչքանով է դա հաջողվում, դժվար է մխիթարող բառեր գտնելը, բայց, այնուամենայնիվ, բռնագաղթածները, բռնատեղահանվածներն ու ինքնակամ հեռացածները մասամբ վերադառնում են իրենց բնօրրանները, բազմազավակ ընտանիքների թիվը, թեկուզ շատ դանդաղ, բայց ավելանում է, հարսանիքներն էլ չեն պակասում։
Իսկ ինչպե՞ս է կատարվում ժամանակակից հայի հարսանիքը։ Սովետական ժամանակաշրջանում ձևափոխել են ազգային ավանդույթները, սովորույթներն ու ծեսերը։ Այն իր խորը կնիքն է թողել ժամանակակից հայի հարսանիքի վրա։ Մի կողմից վաղ անցյալի ժառանգությունը, մյուս կողմից՝ հոգևորի զարթոնքը ժամանակակից հայի մոտ առաջացրել է երկընտրանք՝ պսա՞կ (հոգևոր իմաստով և ավանդական ձևով), թե՞ հարսանիք (աշխարհիկ իմաստով ու խառն ձևով)։ Վերջերս էլ ինքնաբերաբար՝ առանց որևէ հիմնավորման, ձևավորվել է պսակի և հարսանքի գռեհիկ միախառնման տարբերակը։
Դարեր շարունակ հայ քրիստոնյան կատարել ու կատարում է Պսակի խորհուրդը։ Այր ու կին քահանայի աղոթքով ու օրհնությամբ ընտանիք կազմելու նպատակով միավորվում են և ստանում Սուրբ Հոգու շնորհը« որով այդ միությունը« որպես անխախտ դաշինք, ամրապնդվում է նրանց համատեղ կյանքի բոլոր օրերի համար՝ ունենալու զավակներ և նրանց դաստիարակելու քրիստոնեական ոգով։ Ամուսինները ոչ միայն պետք է արտաքին պարկեշտությունը պահպանեն« այլև ներքին՝ հոգևոր։ Այնպես որ՝ ամուսնության մեջ պետք է գերակշռի ոչ թե մարմնականը« այլ հոգևորը։ Մասնավորապես, պսակադրության ընթացքում մատանիները, որոնք դրվում են փեսայի ու հարսի մատին, նշանակն են նրանց միության անխախտելիության, իսկ վառվող մոմերը՝ հոգևոր ուրախության և աստվածատուր շնորհի։ Թագերը, որ դրվում են նորապսակների գլխին, նշանն են նրանց ողջախոհության, քանզի Պսակը սուրբ է, և պետք է զերծ մնալ պոռնկական ցանկություններից։ Գինի խմելը նշանակում է, որ նրանք իրենց համատեղ կյանքի թե՛ ուրախությունները և թե՛ դառնությունները միասին պետք է ճաշակեն։
Եկեղեցին անհրաժեշտ է համարում, որպեսզի ամուսնացող տղամարդն ու օրիորդը լինեն մկրտված և դրոշմված։ Եկեղեցին արգելում է որևէ քրիստոնյայի ամուսնությունն այլադավանի հետ, բացառությամբ, եթե վերջինս ընդունի քրիստոնեություն։
Փոխադարձ սիրո հիմքը միահավատությունն է, որովհետև հավատքով է աճում մարդկանց հոգևոր կյանքը։ Տղամարդը տան գլուխն է, կինը՝ սիրտը, ուստի գլուխն ու սիրտը փոխադարձ համաձայնությամբ, սիրով ու նվիրումով պետք է կապվեն միմյանց հետ։
Պսակի խորհուրդն անհրաժեշտ է, որ կատարվի եկեղեցու մեջ, եկեղեցականի կողմից՝ խաչեղբոր և ժողովրդի ներկայությամբ։ Գաղտնի կատարված պսակն անվավեր է։ Պսակը կրկնելի է, երբ ամուսիններից որևէ մեկը մահանում է։
Հայոց եկեղեցին, օրինավոր պսակն անքակտելի համարելով հանդերձ՝ ամուսնալուծությունը թույլատրում է հետևյալ պարագաներում.
1. Պոռնկության դեպքում։
2. Երբ ամուսիններից մեկը վարակված է անբուժելի և վարակիչ հիվանդությամբ։
3. Երբ ամուսիններից մեկը դիվահար է կամ խելագար։
4. Երբ ամուսիններից մեկը 7 տարի բացակայում է տնից։
Պսակն անվավեր է, երբ.
1. Գաղտնի է կատարվում։
2. Բռնությամբ է կատարվում։
3. Պսակվողն արդեն օրինավոր ամուսին ունի։
Ամլության պատճառով ամուսնալուծում չի կատարվում։ Կրոնափոխությունն էլ ամուսնալուծության պատճառ չի ընդունվում, սակայն թույլատրելի է, եթե կրոնական բռնության դրսևորումներ կան։
Պսակի խորհուրդը Եկեղեցին է կատարում, և միայն կաթողիկոսն է, ով իրավունք ունի այն լուծելու։
Եվ այսպես. պսակի խորհուրդը եկեղեցում կատարելուց հետո հայ քրիստոնյաները, ընդունված ծիսակարգի համաձայն, հավաքվելով հարսանեկան ճոխ սեղանի շուրջ, խնջույք են կազմակերպում և շնորհավորում պսակը։
Պատմական Հայաստանի տարբեր նահանգներում հարսանյաց ծեսը տարբեր ձևերով են կատարվել։ Մեր պարագայում, բոլորիս սուրբ պարտականությունն է՝ պահպանել Արցախ աշխարհում դարերով ձևավորված և հաստատված հարսանյաց ծիսակարգը, այլ ոչ թե տրվելով օտարամոլությանը և նորաձևությանը, այն համապատասխանեցնել, այսպես կոչված, «եվրոպական կամ միջազգային չափանիշներին»։ Ի դեպ, եվրոպական ցանկացած քաղաքակիրթ ազգ ունի հստակ արմատավորված պսակի կամ հարսանիքի ծիսակարգը, և դժվար թե իտալացիների հարսանիքը շփոթեցվի հարևան հունացիների, գերմանացիների կամ ֆրանսիացիների հարսանիքների հետ։
Արցախում կատարվող հարսանիքների բացարձակ մեծամասնությունը ո՛չ հայկական է, ո՛չ եվրոպական և ո՛չ էլ՝ աֆրիկյան։ Ժամանակակից հայի հարսանքի տարբեր հատվածներում կարելի է ականատես լինել տարբեր ազգերի, ցեղերի ու ցեղախմբերի հարսանիքների տարրերի՝ սկսած ռուսականից, լատինամերիկյանից, պապուասականից, մոզամբիկա-զիմբաբվեականից, վերջացրած վրացա-լեզգիականով։ Պատկերացնո՞ւմ եք՝ վրացական հարսանիքում գոնե մեկ հայկական երգ կամ պարեղանակ հնչի։ Քավ լիցի, խոսքը նրա մասին չէ, թե մեր հարևան վրացիները մեզ սիրում են, թե չեն սիրում, այլ այն մասին, որ ավանդապահ վրացիները հարգում են իրենց հարսանեկան ծիսակարգը և այն ոչ մի հանգամանքում չեն խախտի։ Իսկ մենք՝ հայե՞րս...
Հետաքրքիր է, այդ ո՞ր խելոքն է սահմանել ժամանակակից հայի հարսանյաց «ծիսակարգը»։ Ախր նորմալ մարդու բանականությունից դուրս է, երբ հարսանքավորները հավաքվում են, նստում հարսանյաց սեղանի շուրջ և սպասում (երբեմն 1 ժամից ավելի), թե երբ են հարսանիքը նկարահանող օպերատորի հրահանգները բարեխղճորեն կատարող հարսը, փեսան և նրանց ուղեկցող հարազատները ժամանելու հանդիսությունների սրահ։ Եվ ի զարմանս սեղանի շուրջ նստած հարսանքավորների, երբ նրանք գալիս են, անմիջապես չեն մտնում դահլիճ և ներողություն չեն խնդրում «հանդիսականներից», այլ սպասում են, որ թամադան մեկ-մեկ, կամ երկու-երկու նրանց ներս հրավիրի։ «Ներս ենք հրավիրում հարս ու փեսային»,- ասում է թամադան, և բոլորը պարտադրաբար ծափահարում են։ Հետո մյուս «ուշացողներին» է հերթով ներս հրավիրում, իհաիկե, ծափողջույնների ներքո։ Եվ այդ զարմանահրաշ թատերականացված արարողությունը կարող է տևել մինչև կես ժամ։ Դրանից հետո սկսվում է շոու-հարսանիքը։ Ի դեպ, հաճախ հարսանքավորներից ոմանք, 20-25 րոպե սպասելուց հետո, ներքին կարգով մի քանի կենացներ են խմում և երբ սկսվում է բուն հարսանիքը, իրենք արդեն «պատրաստ են լինում»։
Հարսանիքը սկսված է։ Թամադան, ով սովորաբար տվյալ հանդիսությունների տան մշտական «հաղորդավարներից» մեկն է, հարսանքավորների «ծափողջույնների ներքո», իր ուզած կարգով կենացներ է ասում։ Միջանկյալ նշենք՝ երբ մարդուն ուզում են հանդիմանել, ասում են. «Կենացները խառնում է»։ Մեր թամադաները ոչ միայն կենացներն են խառնում՝ կենացների հերթականությունն են խախտում, այլ հանդիսավորությամբ խմում են ոչ շնչավոր առարկանների, ավելի ճիշտ՝ կերակրատեսակների՝ հարսանեկան տորթի և խորովածի կենացները։ Որոշ թամադաներ էլ կոպտորեն խախտելով հարսանյաց ծիսակարգը, երկրորդ կենացը նվիրում են Արցախյան պատերազմում զոհվածների հիշատակին՝ բաժակներն իրար զարկելով՝ խմում։ Հետաքրքիր է, թամադան «տխուր կենացը առաջ է տալիս», որ ուրախությանը չխանգարի՞։ Ախր դա անմտություն է և անհարգալից վերաբերմունք զոհվածների հիշատակի հանդեպ։ Անմտությունից անցնենք խեղկատակություններին։ Առաջին խեղկատակությունն այն է, որ թամադան հարս ու փեսայի կենացը խմելուց հետո նրանց հրավիրում է պարելու «առաջին հարսանեկան տանգոն»։
Հետաքրքիր է՝ այդ երբվանի՞ց է հարսը, ով խորհրդանշում է հեզությունը և խոնարհությունը, իր հարսանիքին՝ ուրախությունից արբած, հարյուրավոր մարդկանց ներկայությամբ գրկախառնվում փեսային ու տանգո պարում։ Երկրորդ խեղկատակությունը՝ հարսն ու փեսան իրար ձեռքից բռնած, բաժակները ձեռքին բոլոր հարսանքավորների հետ մեմ-մեկ բաժակ են խփում։ Դա ոչ միայն խեղկատակություն է, այլև անպարկեշտություն ու աներեսություն։ Երրորդ խեղկատակությունը՝ հարս ու փեսայի պարելու հաճախականությունն է, ավելի ճիշտ՝ պարահրապարակից չբացակայելու մարմաջը։ Ասես դիսկոտեկում լինեն։ Ախր, բոլորին է հայտնի, որ հարս ու փեսան մեկ կամ երկու անգամ պետք է պարեն իրենց
հարսանիքում, այն էլ՝ քավորի թույլտվությամբ։ Դե, քավորի մասին չգրենք, որովհետև նման հարսանիքների ժամանակ նա ավելի շատ նկարահանող օպերատորի օգնականն է, քան քավոր։
Բոլորին է հայտնի, որ հարսանքին «համ ու հոտ բերողը» երաժիշտներն ու երգիչներն են, որոնք թամադայի հսկողությամբ, հերթականությամբ «անուշացնում են» կենացները։ Բայց արի ու տես, որ մեր հայկական հարսանիքների ժամանակ կատարվող երգերի ու պարեղանակների գերակշիռ մասը ոչ հայկական է (հայերեն ասվող երգը դեռ հայկական չէ), այլ ռուսա-հրեական կամ «գողական», որոնք կարող են անգամ ամենաֆանտաստ գրողի երևակայությունը խաթարել։ Հազվադեպ է լինում, որ հարսանիքներին զուլալ հայկական ժողովրդական կամ աշուղական 3-4 երգ են կատարվում։
Նորից անդրադառնանք հարսանքի թամադային, ավելի ճիշտ՝ հարսանյաց հանդեսը կամ շոուն վարողին՝ այն մարդկանց, որոնց բացարձակ մեծամասնությունը մինչև հարսանիքը սկսելը անգամ ծանոթ չէ հարս ու փեսայի հարազատներին, «շպարգալկային» նայելով են նրանց անունները «հիշում» ու, նախօրոք մշակված սցենարի համաձայն, աղավաղում հայկական ավանդական հարսանյաց ծիսակարգը։ Փաստորեն, նման թամադաները (և ոչ միայն նրանք) խախտում են մեր երկրի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության մասին» օրենքը և մնում անպատիժ, քանի որ նշված օրենքում իրավախախտների համար պատիժ չի սահմանում, այլ «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության մասին» օրենքի պահանջները խախտողները ԼՂՀ օրենքով սահմանված կարգով կրում են պատասխանատվություն։ Թե դա ի՞նչ պատասխանատվություն է, հայտնի չէ։
Լավ, չերկարացնենք. մարդիկ ուզում են ուրախանան, վերջին հաշվով հարսանիք է, չէ՞։ Այո, եկեք ուրախանանք, բայց ուրախանանք հայոց հարսանեկան ծիսակարգը խստագույնս պահպանելով՝ նորաստեղծ ընտանիքի հիմքը ճիշտ դնելով։ Եկեք ուրախանանք, բայց ոչ հասարակական կարգը խախտելով, մանկահասակների ու մեծահասակների հանգիստը փչացնելով, հիվանդների, տառապյալների ու սգավորների հոգեվիճակն արհամարհող հարսանեկան ավտոշարասյան շչակների արձակած անտանելի աղմուկներով։
Հաշվի առնելով թեմայի լրջությունն ու կարևորությունը, առաջարկում եմ ԼՂՀ մշակույթի և երիտասարդության նախարարությանը կազմակերպել «կլոր սեղան» ու հրավիրել Արցախում հայտնի թամադաներին, հարսանյաց հանդեսներ վարողներին և ընդհանուր ուժերով վերականգնել մեր ավանդական հարսանեկան ծիսակարգը։ Հակառակ դեպքում՝ «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության մասին» օրենքը մնալու է թղթի վրա։
ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
ԻՍԿ ՄԵԶ ՄՈ՞Տ
Հարգելի խմբագրություն, մշտապես հետևում եմ «Նոր էջ»-ի համարներին, կարդում տպագրված անաչառ նյութերը։ Հուսով եմ իմ այս նամակը ևս կտպագրեք՝ առանց խմբագրական միջամտության...
Հայաստանի հանրային հեռուստատեսության «Լրաբեր» ծրագրով մի ռեպորտաժ էի դիտում։ Նախագահ Սերժ Սարգսյանը կառավարության անդամներին խստորեն քննադատում էր և նշում, որ պետական գնումների ժամանակ թույլ են տրվում թերացումներ։ Նա ասում էր, որ գնումների միջոցով ձեռք բերված ապրանքների և ծառայությունների գները հաճախ շուկայականից բարձր են լինում։ Հասկանալի էր, թե Սերժ Սարգսյանն ինչ նկատի ուներ։
Նույնը տեղի չի՞ ունենում նաև Արցախում։ Հեռու չգնամ, միայն նշեմ «Գյուղի և գյուղատնտեսության աջակցության հիմնադրամի» կատարած գործարքները։ Հիմնադրամը ձեռք է բերում գյուղտեխնիկա, պահեստամասեր, պարարտանյութեր և այլն։ Դրա համար գումարներ հատկացնում է կառավարությունը, որպեսզի Հիմնադրամի միջոցով օգնի գյուղացուն, ֆերմերային տնտեսություններին։
Բայց արդյունքում գյուղացին չի շահում, քանի որ Հիմնադրամը ինչ գործարք որ կատարում է, ձեռք բերված ապրանքների գները շուկայականից ավելի բարձր են լինում։ Իսկ չէ՞ որ գյուղացին աշխատում է պետությունից վերցրած վարկով։ Մի այլ օրինակ բերեմ. 2012 թ. Հիմնադրամի գործադիր տնօրենը 5 անգամ եղել է արտասահմանյան երկրներում։ Իսկ մենք գիտենք, թե ինչ արժե մեկ արտասահմանյան գործուղումը։ Հարց է ծագում. այդ շրջագայություններից ո՞րն է գյուղի և գյուղացու օգուտը։
Որքան ինձ հայտնի է, մինչ Հիմնադրամի տնօրեն նշանակվելը նա գյուղատնտեսությամբ համարյա չէր զբաղվում, բայց այսօր Արցախի ամենախոշոր հողօգտագործողներից մեկն է‘ մշակում է ավելի քան 150 հեկտար հող։
Ես ուշադրությամբ հետևում եմ ԼՂՀ նախագահ պարոն Բակո Սահակյանի ելույթներին։ Ուրախ եմ, որ նա միասնության և սոցիալական արդարության կուրս է իրականացնում։ Անուրանալի է, որ Արցախում վերջին տարիներին կոռուպցիայի դեմ տարած պայքարը տալիս է իր պտուղները։ Դա հատկապես տեսանելի է իրավապահ համակարգում։ Կուզենայի, որ պարոն Սահակյանը նույնքան անհաշտ լիներ նաև իմ նշած և այլ ոլորտների թերացումների և չարաշահումների նկատմամբ։ Այս մի քանի տողը գրեցի այդ հույսով։
ԱՐԱՐԱՏ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
Արցախյան պատերազմի մասնակից, 3-րդ գումարման
ԼՂՀ ԱԺ պատգամավոր
ՄԻ «ԵՐԵՎՈՒՅԹԻ» ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
Հարգելի «Նոր էջ», Ձեր դեկտեմբերի 21-ի համարում փոքրիկ նյութ կար այն մասին, որ Ստեփանակերտի «ամենամեծ այգու հաշվին, ստեփանակերտցիներին քաջ հայտնի «Պարկում», Վերածննդի հրապարակի հարևանությամբ կառուցվում է Valex Grand հյուրանոցային համալիրը»։
Հրապարակման հեղինակը իրավացիորեն գրել է, որ հյուրանոցի ներսում գտնվող լողավազանը, ամենայն հավանականությամբ, ջեռուցվում է գազով (կամ գուցե ամբողջ համալիրն է նման եղանակով ջեռուցվում), որի պատճառով շրջակա տարածքը մշտապես գազահոտ է։ Եվ դա զգում են այդ տարածքով անցնող շատ-շատերը։ «Ստացվում է, որ մենք էլ մեր «Սեկտոր գազա»-ն ունենք»,- կատակով եզրակացնում է հոդվածի հեղինակ Ռուբեն Վերդյանը։
Հետաքրքիրն այն է, որ շուրջ մեկ ամիս հետո նույն հյուրանոցային համալիրի վերաբերյալ հարցազրույց է տպագրվել «Ազատ Արցախ» թերթում այսպիսի վերնագրով՝ Vallex Garden hotel-ը՝ նոր երևույթ Արցախի հյուրանոցային ինդուստրիայում»։ Վերնագիրն ամեն ինչ ասում է՝ «նոր երևույթ»։ Այսինքն՝ այն, որ Արցախի մայրաքաղաքի կենտրոնում, այն էլ քաղաքի զբոսայգու տարածքում՝ երեխաների, ծերերի ու առհասարակ բոլոր ստեփանակերտցիների հանգստի ու զբոսանքի միակ գոտում հունահռոմեական ճարտարապետության ոճով պարսպապատ հյուրանոցային համալիր է կառուցվում, դա մեզ համար, ոչ ավել, ոչ պակաս «երևույթ է»...
Կենտրոնական հրապարակից նայեք մարզադաշտի ուղղությամբ։ Երբեմնի գեղատեսիլ համայնապատկերից ոչինչ չի մնացել։ «Երևույթն» իր պարիսպներով խաթարել է այդ վայրի ճարտարապետական տեսքը։
Ամբողջ թափով շինարարություն է ընթանում «երևույթի» ներսում և շուրջ։ Մշտապես աղմուկ է։ Մարմարե սալիկներ են կտրում, տաշում-տաշտշում ու զարդարում համալիրը, շուրջբոլոր մարմարե գեղեցիկ աստիճաններ են։ Իսկ ահա նույն այդ համալիրի դիմաց Ստեփանակերտի N1 դպրոցն է։ Դեպի մարզադաշտ տանող աստիճաններից իջնում ու, ցեխի միջով մաքառելով, դպրոցականները բարձրանում են դպրոց։ Ավելի քան 2 ամիս է այդտեղ աստիճաններ են կառուցում, որը երևի իր նպատակին կծառայի հետձմեռային շրջանում միայն։ Եթե համալիրի տերերը գոնե մի անգամ նկատեին ցեխի միջով արշավող երեխաներին ու կարգի գցեին ճանապարհի այդ հատվածը, դա իրոք կլիներ երևույթ. մարդիկ կտեսնեն, որ մեր մեծահարուստները երբեմն հիշում են երեխաներին՝ ոչ միայն նրանց հանգստի գոտին յուրացնելով...
ԱՐՄԵՆ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ
Ստեփանակերտ
ՂԱՐԱԲԱՂԸ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԽԱԲԿԱՆՔՆԵՐՈՒՄ
Սկիզբը՝ նախորդ համարում
Չնայած ուշացումով, Հայաստանի կառավարությունը 1920 թ. ապրիլին մի հեղինակավոր պատվիրակություն է ուղարկում Մոսկվա, որը Լենինի կառավարությանը ներկայացրել է 5 կետից բաղկացած առաջարկություն, որի առաջին կետով հիշեցնում են, որ խորհրդային իշխանությունը պետք է ճանաչի Հայաստանի անկախությունը, ընդունելով, որ Հայաստանին են պատկանում Ղարաբաղն ու Գյուլիստանը...
Այդ բանակցությունից Հայաստանի պատվիրակներին պարզ է դառնում, որ խորհրդային Ռուսաստանն իր վրա է վերցրել բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու միջնորդությանը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև, որպեսզի Հայաստանը ձեռք քաշի դաշնակիցներից (Անտանտայից) և հայոց դատը լրիվ հանձնի Ռուսաստանին։ Հայոց պատվիրակության ղեկավար Լ. Շանթը հասկացրեց (բայց իրո՞ք հասկացրեց) ՌՍՖՍՀ ԱԳ նախարար Չիչերինին, որ հայերը հասկանում են Ռուսաստանի քաղաքականության նպատակը և, դժգոհելով ասաց, որ «տաջիկները (թուրքերը - «ՆԷ») ռուսներից ստացած զենքով ամենից առաջ կհարվածեն հայերին, մինչդեռ ռուսները միամտորեն կարծում են, որ տաջիկներին մոտենալով, այնտեղ տեղի կունենա խորհրդայնացում։ Բանակցություններից պարզ է դառնում, որ խորհրդային կառավարությանը չէր հետաքրքրում կովկասյան հանրապետությունների սահմանների խնդիրը «համարելով այն մի աննշան հարց», քանի որ «նրա մտադրության առարկան Տաջկաստանի խնդիրն էր» («Հայրենիք», 1954, Գ.1, էջ 9-10)։
Ի դեպ, հենց այդ նույն օրերին թուրքական մի ներկայացուցչություն Բեքի Սամիբեքի և Քեմալ Աթաթուրքի եղբայր Յուսուֆ Քեմալի գլխավորությամբ Մոսկվայում էին գտնվում ռազմական օգնություն ստանալու համար (նույն տեղը)...
Այնուամենայնիվ, տարածքների պատկանելության հարցի առումով պատվիրականությանը հայտնի է դառնում, որ Ռուսաստանն ուզում է, որ Նախիջևանի շրջանն ու Զանգեզուրն անառարկելիորեն համարվեն հայկական տարածք, իսկ Ղարաբաղը համարվի վիճելի, որի իրական վիճակը հետագայում որոշվելու է Ժողովրդական հանրաքվեով։ Սակայն դա տեղի չունեցավ Ադրբեջանի կառավարության և Բաքվում գործող մի խումբ հայ բոլշևիկների մեղքով, որոնք ձգտում էին ռուս բոլշևիկների և թուրքերի օժանդակությամբ խորհրդայնացել Հայաստանը։ Այդպիսով խորհրդային Ադրբեջանը, օգտագործելով Ռուսաստանի բոլշևիկյան զորքերի ուժը, ձգտում էր գրավել թե՛ Ղարաբաղը և թե՛ Զանգեզուրն ու Նախիջևանը։
Հետագայում՝ նույն տարվա հունիսի վերջերին մտքափոխ բոլշևիկյան Ռուսաստանի կառավարությունը հայտնում է արդեն նոր որոշում՝ սահմանների հարցով, ըստ որի Ղարաբաղը վերջնականապես թողնվում է Ադրբեջանին... Ցավով պիտի նշել, որ հենց այդ օրերին Բաքվից Մոսկվա՝ Վ. Ի. Լենինին և Գ. Չիչերինին (պատճենը՝ Ս. Օրջոնոկիձեին) է ուղարկվում մի հեռագիրը, որի տակ ստորագրել էին Ն. Նարիմանովը, Բ. Մդիվանին և Ա. Միկոյանը, որում ասված է. «ինչ վերաբերվում է իբրև վիճելի Զանգեզուրին և Ղարաբաղին, որոնք արդեն մտել են Ադրբեջանի կազմի մեջ, վճռականորեն հաստատում ենք, որ այդ շրջանները անվիճելիորեն այսուհետև ևս պետք է մնան Ադրբեջանի կազմում»։
Ի դեպ, Ա. Միկոյանը, Ա. Տեր- Գաբրիելյանը, Լ. Միրզոյանը, Հ. Նազարեթյանը, Ա. Կարագոզովը, Լ. Կարախանը և Բաքվի որոշ բոլշևիկներ կոչ էին անում ջախջախել դաշնակների ստեղծած անկախ Հայկական պետությունը և ոչնչացնել «իմպերիալիստական Հայաստանը»։ Ասենք, որ հենց նման յուրայիների մասին է մեր վաղամեռիկ ու երջանկահիշատակ բանաստեղծ Վազգեն Օվյանը գրել.
Անտառն ի՞նչ անի, երբ իր խորքերում
Հավքերի-կողքին կռնչում է բուն,
Որ ծառերից են սնվում որդերը,
Ծառերին ուտում։
Ախր դու ծովին ո՜նց մեղադրես,
Երբ շնաձուկը անկուշտ է ու նենգ,
Ասա, այս ժայռը ի՞նչ մեղավոր է,
Երբ նրա ճեղքում օձն է բուն դրել...
(«Այս Ղարաբաղն է»)
Ի հավելումն այդ ամենի, նշենք, որ ամենաստոր արարքը Ա. Միկոյանինն է, որը հող ստեղծեց, որպեսզի ադրբեջանցի «պատմաբան» Զ. Բունիաթովը 1988 թ. Արցախյան շարժմանը լծված Ստեփան Միկոյանին խորհուրդ տա ընթերցելու իր հոր նկատառումները՝ Ղարաբաղի պատկանելության մասին։
Ն. Նարիմանովի, Ա. Միկոյանի և Բ. Մդիվանու կարծիքը Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ կիսում էր նաև Ստալինը, որը Ս. Օրջոնոկիձեին հասցեագիր հեռագրում ասում է. «իմ կարծիքն այն է, որ ուղակիորեն պաշտպանել կողմերից մեկին, տվյալ դեպքում, իհարկե, Ադրբեջանին՝ Թուրքիայի հետ միասին»։
Իսկ հարց է՝ Լենինը այդ խնդրում ինչպիսի դիրք ուներ։ Նա ընդամենը հեռագրում է Չիչերինին, ասելով. «Չի՞ կարելի, արդյոք, Նարիմանովի հետ գործը ավարտել խաղաղությամբ»։ Իսկ Չիչերինը Լենինին պատասխանում է. «Ղարաբաղը բուն հայկական բնակավայր է» (նույն տեղում, էջ 506)։
Դառնալով Ղարաբաղի ճակատագրի առումով Ռուսաստանի բոլշևիկյան կառավարության դիվանագիտական անցուդարձին, հարկ է հիշել Ադրբեջանի հեղկոմի կողմից Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև վիճելի տարածքներ հանդիսացող Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի վերաբերյալ 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունած հռչակագիրը և Անդերկոմի Լեռնային Ղարաբաղի 1921թ. հունիս-հուլիսյան որոշումների պատմությունները, որոնցում պարզորոշ երևում է ռուսների ադրբեջանամետ վարքագիծը։
1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի և կազմբյուրոյի համատեղ նիստում ընդունվեց որոշում, որով Ադրհեղկոմի նախագահ Ն. Նարիմանովին հանձնարարվեց հեղկոմի անունից հռչակագիր կազմել և մատնանշել, որ խորհուրդային Ադրբեջանի և խորհրդային Հայաստանի միջև վերանում են բոլոր տարածքային վեճերը։ Այդ որոշման հիման վրա կազմվում է հռչակագիր և հեռագրով հայտնվում Երևան, որը հրապարակվում է «Կոմունիստ» (Երևան) թերթի դեկտեմբերի 7-ի համարում։ Ահա այդ հռչակագրի բովանդակությունը.
«Ադրհեղկոմի որոշումը բոլորին, բոլորին. Ադրբեջանի խորհրդային սոցիալիստական հանրապետության անունից հայ ժողովրդին հայտարարում ենք Ադրբեջանի հեղկոմի նոյեմբերի 30-ի որոշումը. «Ադրբեջանի բանվորա-գյուղացիական կառավարությունը ստանալով ապստամբ գյուղացիների անունից (հղկված) ուրախալի լուրը՝ Հայաստանի խորհրդային սոցիալիստական հանրապետության հռչակման մասին, ողջունում է եղբայրական ժողովրդի հաղթանակը։ Այս օրվանից վերացված են հայտարարվում սահմանային վեճերը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրն ու Նախիջևանը համարվում են Հայաստանի սոցիալիստական հանրապետության մասեր։ Կեցցե խորհրդային Հայաստանի և Ադրբեջանի բանվորների և գյուղացիների եղբայրությունն ու միությունը։
Ադրբեջանի խորհրդային հեղկոմի նախագահ Նարիմանով
Արտաքին գործերի կոմիսար Հյուսեինով»։
Այս որոշումից թվում է, թե ամեն ինչ պարզ է և հասկանալի. Բաքուն ձեռք է մեկնում հայ ժողովրդին։ Սակայն հետագայում պարզվում է, որ Ադրբեջանի այդ որոշումը հայ ժողովրդին, հասարակությանը մոլորեցնելու միջոց է միայն և ոչ իսկություն։ Ինչո՞ւ Մոսկվայում բոլշևիկ ղեկավարները կազմակերպեցին այդ շինծու հռչակագիրը և ողջունեցին Ադրբեջանի այդ քայլը (Օրջոնոկիձեի հեռագիրը Լենինին, Ստալինի հրապարակած հոդվածը «Պրավդա»-ում 1920թ. դեկտեմբերի 4-ին)։ Պատմաբան Լևոն Մկրտչյանը նկատել է, որ «պատահածը պարզապես հասարակ աչքակապություն և խաբեություն է Հայաստանի խորհրդայնացման ընթացքը արհեստականորեն դյուրացնելու համար»։
Թե՛ Մոսկվան և թե՛ Բաքուն այդ «հռչակագիրը» թխեցին հենց Հայաստանում խորհրդային իշխանության ստեղծման պահին՝ նոյեմբերի 29-ի հաջորդ օրը՝ 30-ին։ Մեր բոլոր հայ պատմաբանները և սթափ մտածող քաղաքական ու պետական գործիչները նույնպես այդ կարծիքին են...
Չմոռանանք, որ բոլշևիկա-դաշնակցական պայմանագրով Հայաստանի անվիճելի մասեր են համարվում նաև Կարսի մարզի մի մասը. Ղազախի գավառի մի մասը, Թիֆլիսի գավառի մի մասը։ Այս ամենից երևում է, որ բոլշևիկների դիվանագիտության այս հարցում հաղթող դուրս եկավ։ Մոսկվայի կողմից թելադրված որոշումը ինքնահանգստություն առաջ բերեց Հայաստանում՝ Ղարաբաղին տիրելու հարցում։ Մինչդեռ Զանգեզուրի ղեկավար Գ. Նժդեհը որպես հեռատես գործիչ չէր հավատում Ադրբեջանի որոշման անկեղծությանը։
Արցախը միամտորեն հավատալով նարիմանովյան հեղկոմի որոշմանը, դադարեց իր պայքարը...
Մյուս կողմից էլ՝ Ղարաբաղը հավատաց Կովբյուրոյի 1921 թ. հունիսի 3-ին և հուլիսի 4-ի որոշումներին, որոնցից վերջինիս ներկա էր նույնիսկ Ազգությունների գործերի նախարար-կոմիսար Ստալինը։ Բայց Ղարաբաղն ի՞նչ իմանար, որ այդ որոշումները, որոնք թելադրված էին Մոսկվայի կողմից, խաբկանք են։ Ի՞նչ իմանար, որ վերևներում նյութում ու թխում են ադրբեջանամետ որոշումներ, այդ թվում՝ Կովբյուրոյի հուլիսի 5-ի մի որոշումը, որը հնարվել էր Ստալինի կողմից ու գրվել նրա ձեռքով։
Ընթերցողը թող չկասկածի 1921 թ. հունիսի 3-ի Անդրերկոմի այն որոշման իսկության վրա, որով Ղարաբաղը ճանաչվում էր որպես Հայաստանի անբաժանելի մաս։ Այստեղ էլ բոլշևիկները հայերի վերաբերյալ օգտագործել են նույն մեթոդը, ինչ որ եղավ 1920 թ. նոյեմբերի 30-ի Անդրհեղկոմի կողմից։ Այստեղ էլ օգտագործվեց Զանգեզուրյան ապստամբության ճնշման դրդապատճառը. ուզում էին օգտագորել հայերին քաջալերելու մեթոդը, որպեսզի հայերը, ելնելով բոլշևիկների այդ խրախուսանքից, օգնեն, որպեսզի մարվի Զանգեզուրյան ազատագրական պայքարի ջահը...
Իսկ այն հարցին, թե Հայաստանի նոր իշխանավոր բոլշևիկները կարո՞ղ էին փրկել դրությունը և տեր դառնալ Ղարաբաղին, պատասխանում է պատմաբան Հրանտ Աբրահամյանը, որն իր «Մարտնչող Արցախ» գրքի Ա հատորում գրում է. «ճիշտ է 1920 թ. վերջին և 1921 թ. սկզբներին Հայաստանի ներքին և արտաքին լարված կացությունը հնարավորություն չտվեց գործնական քայերի դիմելու հայկական այն հողերը, որոնք Ադրհեղկոմի 1920 թ. նոյեմբերի 30-ի հռչակագրով Հայաստանի մաս հռչակվեցին, Հայաստանի հետ վերամիավորելու ուղղությամբ, բայց անժխտելի է այն, որ Հայաստանում իշխանության գլուխ անցած բոլշևիկները անհեռատեսությունը ցուցաբերեցին և այդ ուղղությամբ ոչինչ չարեցին»։
Ի հավելումն պատմաբանի այդ կարծիքի, հարկ է նշել մեր ազգի բոլշևիկ ղեկավարներին (Մյասնիկով և ուրիշներ), որոնք միամտություն դրսևորեցին Նարիմանովի այդ առաջարկի նկատմամբ, որ ցանկանում էր Լեռնային Ղարաբաղի հարցի տեղ Կովբյուրոյում քննարկման դնել ամբողջ Ղարաբաղի հարցը, դրանով իսկ հնարավորություն չտալով քննարկել Լեռնային Ղարաբաղի հարցը Կովբյուրոյում...
Բայց, բարեբախտաբար, Կիրովի և մյուսների միջոցով Լեռնային Ղարաբաղի հարցը տարանջատվեց ամբողջ Ղարաբաղից և հուլիսի 4-ի որոշմամբ այն մտցվեց Հայաստանի մեջ։ Համանման մի սպրդում էլ մերոնք թույլ տվին հուլիսի 5-ին Ստալինի կողմից մշակված որոշման այն ձևակերպման նկատմամբ. «թողնել Ադրբեջանի կազմում» կապակցությունը հայ ղեկավարների կողմից անհրաժեշտ դիմադրություն չստացավ։
Մինչդեռ այդ «թողնել» բառը նշանակում էր այն, որ Ղարաբաղը նախկինում էլ եղել է Ադրբեջանի կազմում և հիմա էլ որոշ ընդմիջումից հետո կրկին թողնվում է նրա կազմում։ Եվ այդ բառը, որ մերոնք այն ժամանակ կարևոր չհամարեցին, այսօր մեր դիվանագիտության համար կոկորդի ոսկոր է դարձել Ղարաբաղի հարցի քննարկման ժամանակ, քանի որ թուրք- ազերիները շահարկում և կառչում են այդ բառից։
Եզրափակելով Ղարաբաղի հարցում բոլշևիկյան Ռուսաստանի դիվանագիտության խաբկանքների թեման, հարկ է իմանալ, որ օգտագործելով այն ժամանակների իրարամերժ պահերը, երբ համաշխարհային հեղափոխությունը ամեն գնով առաջ տանելու համար բոլշևիկները դեպի մուսուլմանական արևելք կողմնորոշվեցին և քաղաքական այդ նոր հաշվարկում գլխավոր դերը հատկացրին քեմալական Թուրքիային, որը և Նարիմանովին հնարավորություն տվեց հրաժարվել իր իսկ հրապարակած հռչակագրից, որպեսզի Հայաստանից հնարավորին չափ տարածքներ-կորզվեն հօգուտ Թուրքիայի և նորաստեղծ Ադրբեջանի։ Սա էր Խորհրդային դիվանագիտության գլխավոր նպատակը Անդրկովկասում 19-րդ դարի 20-ական թվականերին, որին էլ, ի դժբախտություն հայերի, հասավ։
ՄԻՔԱՅԵԼ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ
գ. Քարահունջ
ԱՏԱՄՆԱԲՈՒԺԱԿԱՆ ՆՈՐ ԿԼԻՆԻԿԱ ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏՈՒՄ
Ատամնաբուժական կենտրոնի անհրաժեշտությունը Արցախի մայրաքաղաքում վաղուց էր զգացվում։ Եվ ահա, վերջապես անցյալ տարվա մարտից այն իրականություն դարձավ։ Ալեք Մանուկյան փողոցի նախկին անշուք ու խորհրդային հնամաշ տեխնիկայով «հագեցած» ատամնաբուժարանի տեղում այսօր գեղեցիկ վերանորոգված-վերակառուցված շենքի առաջին հարկում գործում է ժամանակի չափանիշներին համահունչ, ժամանակակից տեխնիկայով հագեցած «Դենտեքս-դենտալ գրուպ» ստոմոտոլոգիական կլինիկան։
ՍՊԸ-ի մայր կլինիկան գտնվում է ԱՄՆ Ֆիլադելֆիա քաղաքում։ Հիմնադիրը Ալբերտ Ալոյանն է՝ իր քրոջ՝ Կարինե Ալոյանի հետ։ Ալոյանները արմատներով Ստեփանակերտից են։ Դեռ ավելին՝ վերջիններս ժամանակին որպես ատամնաբույժներ աշխատում էին այստեղ՝ նախկին, իր դարն ապրած հնամաշ ատամնաբուժական տեխնիկայով, այսպես ասած, պետական կլինիկայում։
Նորաստեղծ «Դենտեքս-դենտալ գրուպ» ատամնաբուժական կենտրոնի գլխավոր բժիշկը վաստակաշատ ու փորձառու մասնագետ, ստեփանակերտցի հաճախորդներին քաջածանոթ Աիդա Հարությունյանն է։
«Ամեն անգամ Ստեփանակերտ այցելելով և տեսնելով տեղի հիմնական ատամնաբուժական կլինիկայի խղճուկ վիճակը, Ալոյանները երազում էին հայրենի քաղաքում ունենալ ժամանակի չափանիշներին համահունչ, ժամանակակից տեխնիկայով հագեցած կլինիկա,- ասում է Աիդա Երեմովնան։- Եվ նրանց համառ ջանքերի ու նվիրվածության շնորհիվ 2012 թ. մարտի 19-ից այդ երազանքը վերջապես իրականացավ»։
Բնակչության այն խավը, որ մինչ այդ անվճար բուժսպասարկում էր ստանում այստեղ գործող նախկին ատամնաբուժարանում, այսօր շարունակում է անվճար և բարձր մակարդակի ստոմոտոլոգիական բուժօգնություն ստանալ։ Այստեղ բոլոր պայմանները ստեղծված են, բոլոր հարմարությունները, սարքավորումները կան և՛ բժշկի, և՛ հաճախորդի համար։
«Վերջերս ստացել ենք նոր պանորամիկ ռենտգեն սարքավորում, որը շուտով կտեղադրվի և նրա օգնությամբ միանգամից կստանանք բոլոր ատամների և ծնոտի նկարահանումը,- ասում է Աիդա Հարությունյանը։- Բժիշկը հնարավորություն կունենա նախապես կազմել հիվանդի բուժման պլանը, որը հնարավորինս կարագացնի բուժման ընթացքը»։
Անցյալ տարի, լինելով այստեղ, կլինիկայի հիմնադիր Ա. Ալոյանը բարեգործական հիմունքներով տեղադրել է 33 ինպլանտ, որը ստոմոտոլոգիայի վերջին նվաճումներից է։ Սպասվում է նրա նոր այցը, որպեսզի վերջինս շարունակի իր սկսած բարեգործական նախաձեռնությունը։
Եթե տարներ առաջ արցախցին ինպլանտ տեղադրելու համար մեկնում էր Երևան՝ մեծ ծախսեր կատարելով, ապա այժմ այն կարող է տեղում ստանալ։
Ի՞նչ է ինպլանտը։ Եթե նախկինում բացակայող ատամի խնդիրը լուծելու համար բացակայող ատամի հարևան երկու ատամները մեխանիկական մշակման էին ենթարկում, «կամուրջ» կազմում, ապա այսօր բացակայող ատամի տեղը ոսկրային հյուսվածքում տեղադրվում է տիտանից կամ այլ բարձրորակ մետաղից պատրաստված ինպլանտ։ Երկու ամիս հետո այն երբ ամրանում է հյուսվածքում, վերականգնում են նաև ատամի պսակը։
«Հատկապես մեծահասակները, ովքեր ստորին ծնոտի վրա չեն կարողանում հարմարվել շարժական պրոթեզին, բավական է տեղադրեն 2 ինպլանտ, և շարժական պրոթեզի ֆիքսումը դառնում է անշարժ։- ասում է կլինիկայի գլխավոր բժիշկը։- Ի դեպ, անհրաժեշտության դեպքում 3-4 ինպլանտի միջոցով շարժական պրոթեզ կարելի է պատրաստել նաև երիտասարդների համար»։
Կլինիկայի բժիշկներին Ալբերտ Ալոյանը պարբերաբար եռամսյա կազմակերպչական, գործնական պարապմունքների է հրավիրում ԱՄՆ։ Օրինակ, կլինիկայի երիտասարդ բժիշկներից Արմեն Հարությունյանն այնտեղ համապատասխան որակավորում ստանալուց հետո վերադարձել և իր տեսածը, սովորածը փոխանցում է գործընկերներին։ Բժիշկների պատրաստման գործընթացը շարունակվում է, և այստեղից պարբերաբար կմեկնեն Միացյալ նահանգներ ու կվերադառնան որպես հմուտ և փորձառու մասնագետներ։
Հաճելի է, երբ մեր օրերում հանդիպում ես նաև իրենց գործն իմացող ու սիրող մասնագետների...
Նյութը և լուսանկարները «ՆԷ»-ի
ԼԵՈ. ԱՆՑՅԱԼԻՑ
Ադրբեջանը նավթ ուներ, իսկ Հայաստանը՝
միայն որբեր ու մեռնող ժողովուրդ...
Սկիզբը՝ NN 13-30-ում և NN39-45-ում
Եվ երբ օսմանցիները մտան Ախալքալաք և նրա գավառը, այժմ էլ հայ ազգաբնակչության հեծեծանքն էր, որ բարձրանում էր երկինք։ Տասնյակ հազարներով մարդիկ, փրկություն որոնելով թշնամու սրից, կրակից, առևանգումներից և բռնաբարություններից, պոկվեցին իրենց հողից ու փախան դեպի Բորժոմի կիրճը, բայց այստեղ մատնվեցին կատարյալ բնաջնջման։
Նուխու, Արեշի, Գյոկչայի և Շամախու գավառներում, երբ օսմանյան զորքը, փախցնելով դաշնակցական կռվող խմբերը, գրավեց նրանց բռնած հայ գյուղերը, սկսվեց հայ ազգաբնակչության ընդհանուր և համատարած կոտորած, բոլոր գյուղերը հողին հավասարեցվեցին, ազգաբնակչության մի մասը փախավ Բաքու, մյուսը՝ դեպի Վրաստան, բայց հենց այդ փախուստի մեջ էլ գտավ իր կորուստը։ Նախիջևանի և նրա գավառի հայերն էլ բնաջինջ եղան Անդրանիկի արշավանքի հետևանքով։ Եվ այս բոլոր արյունոտ տեսարանները լրացնում էր մի ահռելի սպանդանոց՝ Բաքուն։
Դաշնակցությունն արկածախնդրական ձեռնարկումներ շատ ունի իր պատմության մեջ, բայց այս մեկը՝ Բաքուն սեփականելը, Բաքվին տիրանալը, եզակի է շատ ուրիշների մեջ։ Բաքուն, շրջակայքը, ամբողջ նահանգը հոծ թուրքական ազգաբնակչությամբ է լեցուն, հայությունն այնտեղ [ընդամենը] մի բան, և այդ բանն իր ձեռքն է առել մեծ արդյունաբերական կենտրոնն ու պատերազմ է մղում Թուրքիայի դեմ...
Բաքվի ճակատագիրն արդեն որոշված էր։ Այդ իսկույն հասկացան Էնզելիից եկած անգլիացիները... Կարծել էին, թե Բաքվում բավական շատ զորք կա թուրքերին ետ մղելու համար, բայց տեսել էին այդտեղ քայքայման վիճակին հասած հայ զորամասերը։ Ուստի, ավելորդ համարելով զուր տեղից վտանգի ենթարկվելը, մի օր վեր կացան և նավ նստելով էլի գնացին Էնզելի։ Ճակատի տերը մնաց դարձյալ Դաշնակցությունը։ Պաշարող օսմանցիները առաջարկեցին նրան հանձնել քաղաքն առանց կռվի, բայց նա մերժեց այդ առաջարկը՝ հրատարակելով մի մեծախոս, հպարտ և սպառնական կոչ։ Թուրքական գրոհները հետզհետե մոտենում էին քաղաքին։ Վերջին պահին դաշնակցականները և իրենց զորքերը նստեցին նավերի մեջ և փախան Էնզելի. քաղաքում մնացին գլխավորապես նրանք, որոնք, միջոց չունեին փախչելու, այսինքն՝ աղքատ ազգաբնակչությունը, մեկ էլ՝ Շամախու և Գյոկչայի գավառների փախստական գյուղացիները, որոնք ապրում էին փողոցներում, իրենց սայլերի մեջ։ Երեք օր օսմանյան զորաբաժիններին և տեղական թուրքերին թույլ տրվեց անել Բաքվի հայերին՝ ինչ ուզում են։ Մուսավաթականները մարտի դեպքերի վրեժն էին հանում։ Տները և փողոցները լցվեցին դիակներով, ավարն ու կողոպուտն ահագին էր, որովհետև Բաքվի հայ բուրժուազիան կուտակումների սիրահար էր։ Օսմանյան ասկյարներն ու սպաները մեծ քանակությամբ ավար էին ուղարկում Թուրքիա, իրենց տները... Ընդհանուր առմամբ Բաքվի հայությունը 1918-ի սեպտեմբերին կորցրեց մոտ 30 հազար հոգի։
Կարծում եք, թե բանը միայն մասսայական սպանությունների մե՞ջ է։ Ո՛չ։ Հայ ժողովուրդը սոսկալի դրամաներ էր ապրում օրից օր, շաբաթներով, ամիսներով։ Չկար այն ժամանակ մարդկային ամբողջ ցեղի մեջ ավելի արհամարհված, ավելի ստոր, մարդկային կերպարանքից ընկած և անասուններից էլ վատթար դրության մատնված թշվառական հատված, քան հայությունը։ Նուխու գավառի փախստական հայերը հավաքված են Ալազան գետի ձախ ափին, փրկություն են որոնում «քրիստոնյա», կուլտուրական Վրաստանում, որտեղ դեմոկրատիկ հանրապետոթյուն է հռչակված, և նրա գլուխ կանգնած են սոցիալ-դեմոկրատները։ Բայց դժբախտներից ոչ մեկին թույլ չեն տալիս անցնել աջ ափը... Այնտեղ մեռնող ժողովուրդը գոնե օտարահպատակներ են։ Գնանք Բակուրիանի լեռան գլուխը։ Այստեղ Վրաստանի հպատակ հայերն են՝ Ախալքալաքի գավառից փախստականները։ Նրանք չեն կարող մնալ օսմանցիների տիրապետության տակ, ուզում են անցնել Վրաստանի մի այլ կողմը կամ էլ՝ Հյուսիսային Կովկաս։ Անկարելի է։ Մենշևիկների զորքը կանգնած է, թույլ չի տալիս իջնել սարից։ Հենց այդպես էլ, այդ լեռնային խոշոր բարձրության վրա կազմվում է թշվառության մի բանակ, մահվան մի ճամբար... Մի պահ ամեն օր կոտորվում էր մինչև 600 երեխա, ապրելու համար ծնողներն իրենց աղջիներին ծախում էին պոռնկության։ Մենշևիկների վրա ոչինչ չէր ազդում...
Կարծում եք, թե միայն օտա՞րն էր քարսիրտ։ Սխալվում եք։ Թիֆլիսի փողոցները լցվել էին անտեր, փոքրիկ որբերով։ Նրանք մեռնում էին քաղցից, մեռնում էին այս մեծ քաղաքում, մարդկանց աչքի առաջ և փողոցներում։ Մի երեխա մեռել էր հենց շտաբի մայթի վրա։ Իմ բարեկամներից մեկն ինձ պատմել է, որ հենց այդ սև օրերին հայ բուրժուաներից մեկը ճոխ թեյասեղան էր սարքել իր հյուրերի համար, ինքն էլ նստած «պիրոժնիներ» էր ուտեցնում իր շնիկին…
1918-ի սուգ ու կսկիծ ամռանը հայերն էլ, վրացիների և ադրբջանցիների նման, պատվիրակություն էին ուղարկել Կ.Պոլիս՝ իբրև թե մի նոր կոնֆերանս կազմելու համար, որին պիտի մասնակցեին նաև Թուրքիայի դաշնակից պետությունները՝ Բուլղարիան, Ավստրիան և Գերմանիան։ Հայկական պատվիրակության գլուխն էր Ավետիս Ահարոնյանը։ Եվ ստացվում էր ցավալի ու հեգնական հակադրություն։ Այստեղ հայ ժողովուրդը փչանում էր արագորեն և գնում էր դեպի ձմեռ՝ սոված ու ավելի անողոք ջարդարար։ Իսկ այնտեղ՝ Բոսֆորի ափում, Թոքաթլիայի առաջնակարգ հյուրանոցում բնակություն էր հաստատել այդ նույն ջարդվող ու ոչնչացող ժողովրդի ներկայացուցչությունը, որ մազի չափ օգնություն չէր հասցնում, բայց դիպլոմատիա էր ներկայացնում, այսինքն՝ ընդունում և տալիս էր այցելություններ, զանազան դատարկ հայտարարություններ էր անում։ Դիվանագիտական տակտը պահանջում էր, որ Հայաստանի պատվիրակության նախագահը ներկայանա սուլթանին։ Եվ Ավետիս Ահարոնյանը ներկայացավ, հաճոյական խոսքեր ասաց սուլթանին, արժանացավ նրա համակրական ակնարկին…
Հաղթողի քմահաճույքն էր ստեղծել երեք հանրապետություններ Կովկասյան մեծ լեռնաշղթայի հարավային կողմերում։ Եվ քմահաճույքի ու խժական բռնության ամենաթշվառ վիժումն էր «անկախ» կոչված Հայաստանը… Չկար ավելի մեծ հեգնանք, ավելի անողորմ ծաղր, քան այդ «անկախ» անունը։ Անկախ չէր անդրկովկասյան հանրապետություններից և ոչ մեկը, բայց Հայաստանի «անկախությունը» ոչ մեկին նման չէր։ Մի մեռնող ժողովրդի պետություն էր այդ՝ մի ափ հողամասով, աղքատ, կործանված մի երկիր...
1918-ի թշվառագույն ամառն էր, որ Քաջազնունին Թիֆլիսում կազմած իր կառավարությունը տանում էր Երևան՝ Հայաստանի մայրաքաղաք։ Թիֆլիսից ուղևորումը մի կատարյալ ստորացում և արհամարհանք էր անկախ երկրի անկախ կառավարության համար։ Մի կերպ կարողացան ազատվել Թիֆլիսի կայարանի մենշևիկ ծառայողների քմահաճույքներից, գնացին Աղստաֆա և այդտեղից ավտոմոբիլներով՝ Երևան։ Այնտեղ նրան սպասում էր ավերակ երկիրը իր կոտորվող ժողովրդով։ Ոչինչ չկար, նույնիսկ տներ՝ կառավարությունը տեղավորելու համար։ Մինչդեռ Վրաստանը և Ադրբեջանը գտնվում էին անհամեմատ բախտավոր պայմանների մեջ։ Վրաստանն ստանում էր իբրև մայրաքաղաք՝ Թիֆլիսը, որ մինչև այդ եղել էր ամբողջ Կովկասի մայրաքաղաքը և կենտրոնացրել էր իր մեջ ահագին քանակությամբ պետական և հասարակական հիմնարկություններ, պահեստներ՝ իրենց մեծամեծ շինություններով, և այլն, և այլն։ Դրանց մեծագույն մասը պետք էր համարել ընդհանուր Կովկասյան ժառանգություն, բայց վրացի մենշևիկները չտվին մյուս ժառանգորդներին և ոչ մի հատ, ինչպես ասում են, ոլորած թել։ Ավելացնենք այս բոլորի վրա և այն, որ հայ բուրժուազիան զարդարել էր Թիֆլիսը բազմաթիվ հոյակապ և մեծամեծ շինություններով։ Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքուն պակաս գեղեցիկ չէր և բարեզարդ, նույնիսկ գերազանցում էր Թիֆլիսին՝ իբրև արդյունաբերական համաշխարհային կենտրոն։ Առհասարակ Ադրբեջանը տնտեսապես ամենքից ուժեղն էր, քանի որ իր ձեռքում ունի բնական հարստություններով օժտված Արևելյան Անդրկովկասը։
Փոխհարաբերություններն այդ երեք «անկախությունների» միջև չէին կարող երբեք լինել փոքրիշատե տանելի, որովհետև երեքի մեջ էլ տիրողը գազանային նացիոնալիզմն էր։ Հայ դաշնակցականներին արդեն ճանաչում ենք, վրացի մենշևիկներին տեսանք այն վերաբերմունքով, որ նրանք ունեցան դեպի հայ մեռնող փախստական ժողովուրդը։ Իսկ «Մուսավաթը»՝ իբրև երիտթուրքերի աշակերտ, լցված էր ռազմատենչ իմպերիալիզմով ամբողջ Կովկասի վերաբերմամբ և մասնավոր կատաղի թշնամություն ուներ մանավանդ հայերի դեմ։ Դեռ հազիվհազ խանձարուրից դուրս եկած իբրև պետություն, դեռ ոչինչ շինարարական շնորհք ցույց չտված, «Մուսավաթը» հայրենասիրական երգ էր դարձնում իր զինվորների համար. «Բիր, իքի՝ Կավկազ բիզիմքի» («Մեկ, երկու՝ Կովկասը մերը»)։ Իսկ երբ սպան հարցնում էր. «Դուշմանըմըզ քի՞մ դըր» («Թշնամիներս ո՞վ է»), ամենքը պատասխանում էին. «Էրմանի» («Հայը»)։
Թշնամությունների առիթներն էլ մշտապես անպակաս էին՝ սահմանային վեճերը։ Վրաստանը դեռ Բաթումի պայմանագրից առաջ որոշել էր, թե իր հարավային սահմանը պիտի կազմի Սևանի լիճը, և սոցիալիստ Ծերեթելին, որ մի ժամանակ ռուսաց մեծ հեղափոխության գեղեցկությունն էր համարվում և այժմ դարձել էր վրացական մի ողորմելի շովինիստ, հենց այդպիսի մի առաջարկություն էր բերում հայերին, այն է՝ հանձնել վրացիներին Փամբակը, Դիլիջանը։ Հետո վրաց մենշևիկները պինդ կպան ցարական ժամանակի Թիֆլիսի նահանգին և պահանջում էին, որ այդ նահանգն իր բոլոր սահմաններով մտնի Վրաստանի մեջ, որ նշանակում էր հափշտակել նաև այնպիսի զուտ հայաբնակ շրջան, որպիսին Լոռին էր։ Միևնույն եղանակին հետևում էր և Ադրբեջանը։ Վերցնելով Գանձակի նահանգը, նա համարում էր լեռնային Ղարաբաղը և Զանգեզուրը իր անկողոպտելի սեփականություն, թեև այդտեղի հայ ազգաբնակչությունը հասնում էր 200 հազարի։ Միևնուն ժամանակ մուսավաթական Ադրբեջանն իրենն էր համարում Հայաստանի մեջ գտնվող թուրքաբնակ շրջանները... Այս տեղերում ադրբեջանական դրամն ու գործակալները պահում էին մշտական ապստամբական դրություն։ Այս սահմանավեճերը միայն Հայաստանի համար գոյություն ունեին, միայն նրա կյանքն էին դժոխային դարձնում։ Թե չէ՝ հարաբերությունները Վրաստանի և Ադրբեջանի միջև վատ չէին. մենշևիկները նույնիսկ դաշինք էին կապել մուսավաթականների հետ Ռուսաստանի դեմ։ Նրանք յուրացրել էին քաղաքական հանգամանքներն օգտագործելու արհեստը, և դա նրանց հաջողվում էր շնորհիվ նպաստավոր պայմանների...
Բաքուն վերցնելուց հետո Նուրի-փաշան օսմանյան զորքերը դարձրեց հայկական Ղարաբաղի դեմ և գրավեց Շուշին՝ ճանապարհին ռմբակոծելով և քարուքանդ անելով մի քանի գյուղ։ Հերթն այնուհետև պիտի գար Զանգեզուրին, իսկ դրանից հետո նաև, ինչպես ամենքն էին սպասում, Երևանին։ Բայց այդ միջոցին համաշխարհային պատերազմի երկու բեմերում տեղի ունեցան խոշոր դեպքեր, որոնք և փրկեցին Երևանի դժբախտ հանրապետությունը։ Նախ Բուլղարիան ջարդվեց Սալոնիկի ճակատում, և Թուրքիան կտրվեց Գերմանիայից, ապա գեներալ Ալեմբին Պաղեստինի ճակատում վերջնականապես ջախջախեց թուրքական բանակը, և արյունարբու սուլթանիզմը զինադադար և հաշտություն խնդրեց, որի պայմաններից մեկն էր Անդրկովկասը թուրքական զորքերից մաքրելը։ Հայերը վերջապես կարող էին փոքր-ինչ ազատ շունչ քաշել։ Ալեքսանդրապոլը, երկաթուղին նորից հայերի ձեռքն անցան, թեև առանց վագոնների և շոգեշարժերի, որոնք վրացական կառավարության սեփականությունն էին դարձել։ Գերմանական զորքերը հեռացան Վրաստանից. Արևելքի տերն Անտանտն էր։ Էնզելիի անգլիական զորքը տեղափոխվեց Բաքու, և հրամանատար գեներալ Թոմսոնը իրապես դարձավ դիկտատոր Անդրկովկասի «անկախ» հանրապետությունների մեջ։ Կ.Պոլիսը գրավեցին դաշնակից զորքերը՝ մեծ հրճվանք պատճառելով հույներին և հայերին։ Անգլիական մի զորաբաժին էլ Բաթումի կողմից ներս մտավ և գրավեց Թիֆլիսը…
Անգլիան՝ այդ «բուխգալտերը», ինչպես միշտ, Կովկաս գալով առաջին իսկ քայլերից հաշվի առավ, թե ումից ինչ կարող է վերցնել։ Հաշիվը շատ պարզ էր. Ադրբեջանը նավթ ուներ, իսկ Հայաստանը՝ միայն որբեր ու մեռնող ժողովուրդ...
Քաջազնունու կառավարությունը, հազիվհազ ազատվելով թուրքական կոշմարից, պիտի ըստ երևույթին իր բոլոր ուժերը կենտրոնացներ մյուս՝ ավելի ահռելի կոշմարի՝ սոված ձմեռվա դեմ կռվելու համար։ Այս նպատակով նա մի քանի քայլեր արավ, և դրանցից մեկն էր հայկական բուրժուազիայի վրա կռթնելը։ Կառավարությունը ստացավ կոալիցիոն կերպարանք. մի քանի պորտֆելներ ստացան Ժողովրդական կուսակցության անդամները։ Սակայն, սրանք էլ միանգամայն ապիկար հանդիսացան և չկարողացան ստեղծագործական փոքրիշատե նշանակալի թափ արտաբերել։ Պատճառը միայն անձնական անկարողությունը չէր։ Դաշնակցական պետությունն արդեն հինգ ամսվա գոյություն ուներ, և արդեն շատ պարզ էր, որ նա կարող էր լինել միայն վատուժ, անպտուղ, թշվառ։ Նրա կազմակերպությունն էր այդպես։ Նույնիսկ թևակոխելով «անկախության» բարձունքները՝ Դաշնակցությունը չէր կարողանում ազատագրվել իր հին մեղքից՝ ֆիդայականությունից։ Ընդհակառակը, հենց այս ֆիդայականությունն էլ նա բերում դնում էր իր կազմակերպած պետության գլուխ։ Հայաստանը, լավ թե վատ, բանակ ուներ, սպաներ և գեներալներ ուներ։ Բայց զինվորական բարձր հրամանատարությունը դաշնակցականները հանձնել էին իրենց խմբապետներին, որոնց ենթարկվում էին բանակի ողորմելի գեներալները։ Հայ-վրացական սահմանագլխում գտնվող զորքերի հրամանատարն էր խմբապետ Դրոն, որի ռազմագիտական տաղանդների հետ, դժբախտաբար, ես ծանոթություն չունեմ։ 1918-ի վերջերում շատ սուր կերպարանք ընդունեց սահմանային վեճը հայերի և վրացիների միջև Լոռիում։ Երկու կողմերն էլ մեղավոր էին. վրացիները գուցե ավելի շատ, որովհետև ռազմատենչ նացիոնալիզմը նրանց մեջ չափազանց առաջ էր գնացել շնորհիվ այն հանգամանքի, որ նրանք ամենքից շատ ունեին զենք, ռազմամթերք և պատերազմական հանդերձանքներ, որ մնացել էին ռուսներից և մասամբ էլ ձեռք բերվել հեռացած գերմանացիներից։ Սակայն վեճը շատ հեշտ կարելի էր լուծել բանակցություններով։
Դրոն այդպես չուզեց։ Պատերա՜զմ… Էլ ո՞ր օրվա համար էր ֆիդային։ Պատերազմ մի այնպիսի ժամանակ, երբ սովն էր աջ ու ձախ հնձում, մի կատարյալ ոճիր էր հանդեպ այդ մեռնող ժողովրդի։ Եվ նրան ոչ ոք չէր ուզում։ Չէր ուզում հենց ինքը՝ դաշնակցական կառավարությունը, որ արգելել էր Դրոյին անցնել սահմանը... Այն ժամանակ նա հեռագրեց՝ թեև չեք թույլատրում, բայց ես անցնում եմ սահմանը։ Դաշնակցական կառավարությունն ի՞նչ կարող էր անել իր ամենակարող խմբապետին, եթե ոչ հնազանդվել նրան, իսկ Ժողովրդական կուսակցության անդամներն էլ համակերպվեցին այդ հնազանդությանը՝ իրենց ողորմելի պորտֆելները պահպանելու համար…
Եվ այսպես պայթեց հայ-վրացական պատերազմը։ Եթե երբևիցե հայ պատմագրությունը պիտի հավաքի, դասավորի և արձանագրի այն բոլոր թշվառությունները, որոնք թափվեցին կովկասահայ ժողովրդի գլխին 1918-ի ապրիլից սկսած, ուսումնասիրողը շատ պիտի ապշի՝ տեսնելով այդ սարսափների ծովի վերջում այս ոճրագործությունը՝ մի պատերազմ, անհասկանալի, ամոթաբեր ու վայրենի բոլոր տեսակետներից, բացի հախուռն և սանձակտուր ֆիդայականությունից…
Պատերազմը կարճ տևեց։ Դրոն, ապստամբեցնելով Վրաստանի հպատակ հայությունը, առաջացավ Շուլավերից էլ դեպի հյուսիս, բայց ետ քշվեց այդ տեղից մինչև Սադախլո։ Աննկարագրելի է այն կատաղությունը, որ պոռթկաց հայերի դեմ Վրաստանում ամենուրեք։ Հիմա էլ վրացական զորքն էր, ադրբեջանականի նման, իր երգերի մեջ թշնամի հայտարարում հայերին։ Ամեն տեղից մարտական խմբեր էին գնում կռվելու այս նոր թշնամու դեմ։ Եվ այդ այն ժամանակ, երբ Երևանի փողոցներում հարյուրներով էին թափվում բծավոր տիֆից ջարդվող մարդկանց դիակները։ Խե՜ղճ ժողովուրդ, զոհ էր սեփական տան անկարգության…
(«Անցյալից»-ը ամբողջությամբ զետեղված է «Նոր էջի» բլոգում՝
nor-ej.blogspot.com)
Վերջին էջ
ԱՌԱԿԱՆԻ
ՁԵՎԱՄՈԼՆԵՐԸ
- Աշխարհը կլոր է«- ասաց ձմերուկը։
- Ո՛չ, սեխաձև է,- առարկեց սեխը։
- Աշխարհը դդմի ձև ունի,- գոչեց դդումը։
- Վարունգաձև է,- պնդեց վարունգը։
Բանջարաբույծը կտրեց ձմերուկը՝ խակ էր։ Փորձեց սեխը՝ անհամ էր։ Դդումը փուչ էր, վարունգը՝ դառն։
Եվ նա հավաքեց այդ փքվածներին, նետեց աղբանոց ու ասաց.
- Սրանց նայեցեք« բովանդակությունը թողել, ձևի ետևից են ընկել։
ՆՈՐ ՊԵՏԸ
Կատուն մտավ մթերային խանութ և պահանջեց մի քանի մուկ կշռել։
- Մո՞ւկ,- զարմացավ մթերային խանութի վարիչ առնետը։
- Այո, մո՛ւկ։
- Սիրելիս, մեր մթերային խանութում մկան առևտուրն արգելված է։
- Իսկ այդ ո՞վ է արգելել։
- Մեր դիրեկտորը։
- Ձեր դիրեկտորն ո՞վ է։
- Դե, իհարկե, աղվեսը։
- Հիմա՛ր,- բարկացավ կատուն,- աղվեսին արդեն հանել են պաշտոնից։ Այսօրվանից ձեր դիրեկտորը ես եմ։
Առնետը խոնարհեց գլուխը։
- Խնդրեմ, իսկ ի՞նչ տեսակի մուկ եք ուզում՝ սառեցրա՞ծ, ապխտա՞ծ, աղա՞ծ, թե՞ կենդանի…
ՍՏՈՐԱՑՈՒՑԻՉԸ
Ուղտը հարցրեց փղին.
- Իսկ արենայում ծա՞նր է քո աշխատանքը։
- Ծանր չէ, բայց ստորացուցիչ է։
- Ի՞նչ ես անում։
- Չոքում եմ, նստում, պառկում, պարում…
- Բայց այդտեղ ի՞նչ ամոթալի բան կա, դու պարզապես կրկնում ես ինձ։
- Ահա հենց դա է ստորացուցիչը։
ԿԱՏՈՒՆ ՄԵԿ ՕՐՈՎ ԴԻՐԵԿՏՈՐ
Կատուն մեկ օրով փոխարինում էր արջին։ Արջավարի փնթփնթաց, արջավարի թաթը սեղանին խփեց, հետո փորձեց արջավարի գոռալ, բայց մլավեց։
- Այդ մեկ չեղավ,- ասաց փիղը։- Արջին հասնելու համար ոչ միայն արջի ախորժակ, այլև արջի ստամոքս ու կոկորդ է հարկավոր։
ՀԱՄԱՐՁԱԿԸ
Նապաստակը ժողովում արջին անվանեց բյուրոկրատ, գայլին՝ թալանչի, բորենուն՝ գող և մնաց անպատիժ։
Չէ՞ որ դրանից առաջ նա առյուծին անվանել էր իմաստուն, վագրին՝ մեծահոգի, փղին՝ ուսուցիչ։
ՍԱՊԱՏԱՎՈՐ ԷՇԸ
Էշը զզվեց էշությունից և որոշեց ուղտ դառնալ։ Մեջքին երկու սապատ կպցրեց, մռութը կախեց ուղտավարի, ծռեց ոտքերը և միացավ ուղտերին։
Ուղտատերն էլ էշի շալակը ուղտի բեռ դրեց ու բռնեց հեռավոր Մեքքայի ճանապարհը։
Էշը սկզբում քայլում էր ուղտավարի, բայց երբ հասան անապատ, կախեց ականջները, չռեց ոտքերն ու խռնչաց.
- Բայց որտե՞ղ է այդ անիծյալ Մեքքան։
Տերը քթի տակ ժպտաց ու հարցրեց.
- Իսկ Մեքքան քո ինչի՞ն է հարկավոր, ուղտ իմ։
- Ուզում եմ մեղքերս քավել։
- Բայց այդ ի՞նչ մեղք ես գործել, ուղտ իմ։
- Ուղտ դառնալով՝ ես նորից հաստատեցի իմ էշությունը։
ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ
ԻՆՉՈ՞Ւ ԵՆ ՓԱՅԼՈՒՄ ԿԱՏՎԻ ԱՉՔԵՐԸ
Մթության մեջ փայլող կատունների աչքերը վատ համբավ են ձեռք բերել։ Դարերի ընթացքում սև կատունները համարվել են չարիք բերողներ, իսկ այն համոզմունքը, որ կատվի աչքերը փայլում են իրենք իրենց, հասել է մինչև մեր օրերը։
Սակայն պարզագույն փորձն ապացուցում է ճիշտ հակառակը։ Եթե կատվին գցենք առանց պատուհանների մի սենյակ, ապա նրա աչքերը մթության մեջ այլևս չեն փայլի։ Կատվի աչքերի փայլը բացատրվում է նրանով, որ աչքերն արտացոլում են ընդամենը արտաքին աղբյուրի լույսը։
Այդ պրոցեսը տեղի է ունենում հետևյալ կերպ. երբ լույսը թափանցում է բիբից և ակնաթաղանթներից ներս և հասնում լուսազգաց ցանցին, այն ամբողջովին չի կլանվում և հետագայում լուսավոր ցանցով ետ է արտացոլվում, ինչն էլ օգնում է կենդանուն մթության մեջ լավ տեսնելու համար։ Ընդ որում՝ աչքերի լուսարձակումը, որ կա կատունների ինչպես նաև գիշերային կյանք վարող ուրիշ կենդանիների մոտ, հատուկ է բոլոր աչքերին։ Դա կարող եք տեսնել նաև մարդու մոտ, եթե որևե մեկի աչքերը լուսավորեք պայծառ բռնկվող լույսով։
Ահա թե ինչու են երբեմն լուսանկարների մեջ հանդիպում վառ կարմիր լույսով փայլող մարդկանց աչքեր։
Ի՞ՆՉ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՆ ԳՈՒՅՆԵՐԸ
Ինչպես գոյություն ունեն ձայներ, որոնք լավ ազդեցություն չեն թողնում մարդկային ջղերի վրա և կան զանազան հոտեր, որոնք վատ են ներգործում մեր զգայարանների վրա, այնպես էլ գույները որոշակի ազդեցություն ունեն ոչ միայն զգայականների, այլև առողջության վրա։ Կարմիր գույնը ճանաչված է իբրև գրգռիչ գույն։ Դիտումները ցույց են տվել որ, այն բոլոր թատերասրահներում, ուր նստարաներն ու վարագույները կարմիր թավիշով են պատված, հանդիսականները ջղաձգորեն անընդհատ ծափահարում են։
Երկնագույնը, կապույտը շատ լավ են ազդում մեր առողջության վրա և դա է պատճառը, որ հիվանդանոցներում դրանք ավելի կիրառական գույներ են։
Կանաչը հանգստացնում է ջղերը և դրա համար էլ կանաչազարդ պատերի ներսում գտնվող մարդն ավելի մեղմ է ու զվարթ։ Խաղասեղանները կանաչ կտորով են պատում, որպեսզի խաղացողները պահեն իրենց սառնասրտությունը։ Դիվանագիտական բոլոր խորհրդաժողովները նույնպես գումարվում են կանաչ սեղանների շուրջ։
Դեղին գույնն էլ հարմար է երազատեսների և լռակյացների համար, որտեղ հավասարակշռված վիճակ է անհրաժեշտ։
ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ԶՈՒԳԱԴԻՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Նապոլեոն և Հիտլեր
Նապոլեոնը իշխանության գլուխ է անցել 1804 թվականին, Հիտլերը՝ 1933։ Տարբերությունը՝ 129 տարի։
Նապոլեոնը Վիեննա է մտել 1809 թվականին, Հիտլերը՝ 1938-ին։ Տարբերությունը՝ 129 տարի։
Նապոլեոնը պատերազմ է սկսել Ռուսաստանի դեմ 1812 թվականին, Հիտլերը՝ 1941-ին։ Տարբերությունը՝ 129 տարի։
Նապոլեոնը տանուլ է տվել պատերազմը 1816 թվականին, Հիտլերը՝ 1945-ին։ Տարբերությունը՝ 129 տարի։
Երկուսն էլ իշխանության գլուխ են բարձրացել 44 տարեկան հասակում։
Լինքոլն և Քենեդի
Լինքոլնը ԱՄՆ պրեզիդենտ է դարձել 1860 թվականին, Քենեդին՝ 1960-ին։ Տարբերությունը 100 տարի։
Երկուսն էլ սպանվել են իրենց կանանց ներկայությամբ։
Լինքոլնի հետնորդը Ջոնսոն էր, Քենեդու հետնորդը նույնպես Ջոնսոն էր։
Լինքոլնի ենթադրյալ սպանողը՝ Ուիկը, ծնվել է 1829 թվականին, Քենեդու ենթադրյալ սպանողը՝ Օսվալդը, 1929-ին։ Տարբերությունը 100 տարի։
Լինքոլնի քարտուղարի ազգանունը եղել է Քենեդի, որը խորհուրդ է տվել սպանության օրը թատրոն չգնալ, Քենեդու քարտուղարի ազգանունը եղել է Լինքոլն, որը խորհուրդ է տվել հետաձգել Դալլասյան ուղևորությունը։
zhamanc-blog.blogspot.com
ԹՎԵՐԻ ՄԱՍԻՆ. 13
13-ը համարվում է «սարսափելի» թիվ կամ «չարաբաստիկ» թիվ։ Այն առանձնապես ատելի է իսլամական աշխարհի համար։ Նույնիսկ հաշվելիս ասում են «...տասնմեկ, տասներկու, տասնչորս..»։ Հայտնի է, որ Քրիստոսը 12 աշակերտ ուներ, ինքը 13-րդն էր։ Այդ պատճառով է, որ մահմեդականներն ատում են 13 թիվը։
13-ը, որքան էլ տարօրինակ է, տհաճ է նաև քրիստոնյաների, հատկապես իտալացիների համար։ Դեռևս 1911 թ. մի ուսուցչուհի իշխանություններին խնդրել էր իրբնակարանի 13 համարը փոխել, որովհետև համաքաղաքացիները չեն վստահում՝ իրեն ուսուցանելու իրենց երեխաներին։
13-ի «բախտը չի բերել» դեռևս Բաբելոնի ժամանակներից։ Այնտեղ սուրբ թիվ էր 12-ը, որը հարմար էր հաշվումներ կատարելու համար, բաժանվում էր 2-ի, 3-ի, 4-ի, 6-ի վրա, հեշտ էր չափումների ժամանակ, օրն ուներ 24 ժամ՝ 12-ի կրկնակին, ժամն ուներ 60 րոպե, այսինքն 12-ական րոպե պարունակող 5 մաս, տարին ուներ 12 ամիս...
Իսկ 13-ը ոչ մի թվի վրա չէր բաժանվում, դրա համար համարվեց «դժբախտ» թիվ, հետագայում նաև «սատանայի դյուժին»։
Բայց 13-ը նաև երջանիկ թիվ է։
Աշխարհի շախմատի չեմպիոն Նոնա Գափրինդաշվիլու համար սիրելի էր հենց 13-ը։ «Ես կպատմեմ իմ սիրելի թվի մասին,- մի անգամ ասել է Նոնան,- դա 13-ն է։ Իմ ազգանունը բաղկացած է 13 տառից։ Բնակվում եմ N13 տանը։ Աշխարհի առաջնության իմ առաջին մրցախաղին Թբիլիսիից Մոսկվա մեկնեցի 13-րդ վագոնով, զբաղեցնում էի 13-րդ տեղը։ Եվ բոլորովին չզարմացա, երբ հյուրանոցում տեղ ստացա N13 սենյակում»։
zhamanc-blog.blogspot.com
Ամսվա ասույթը
Լավ ղեկավարը նա չէ, որ առավոտից կեսգիշեր տրտինգ է տալիս, որ գործն առաջ գնա, այլ նա, ով աշխատանքն այնպես է կազմակերպում, որ յուրաքանչյուրն իր գործով զբաղվի։ Ասել է թե՝ յուրաքանչյուր հիմնարկ (կամ՝ երկիր) յուրօրինակ մի ժամացույց է, որտեղ ամեն մի պտուտակ իր տեղն ունի և իր դերը։ Լավ ղեկավարին մնում է միայն թեթևակի «դիրիժորություն» անել։
Մերօրյա ասույթ
Մերօրյա կրթական համակարգի մեծագույն հիմարությունը՝ 12-ամյա կրթություն, մեծագույն անհեթեթությունը՝ գիտելիքների թեստային ստուգում, մեծագույն զավեշտը՝ շախմատը ուսումնական առարկա...
