Արցախ. վերջին օրեր

 Շատ դժվար է, ծանր է գրել Արցախի վերջին օրերի մասին։ Դա ոչ միայն մեր հայրենիքի մահը, վախճանն էր, այլ իրականում մեր համազգային կործանումն էր։

«Հակաահաբեկչական օպերացիա» անվան տակ թշնամին հարձակվելով Արցախի վրա, չնայած ենթադրում էր արդեն, բայց վերջնականապես համոզվել էր, որ աշխարհի վեջը չէ, ավելին` Արևմուտքը դեմ չէ, ռուսն է խանգարելու մտադրություն չունի։ Եվ զավթիչը սկսեց առաջ շարժվել` իրար հետեւից գրավելով մինչ այդ պայմանավորված պատերազմում զավթած Արցախից մնացած փոքրաթիվ բնակավայրերը։

Արցախն ուներ թշնամու համեմատ բազմիցս նվազ ու հիմնականում դարն ապրած զինտեխնիկա եւ սահմանափակ քանակությամբ զինամթերք, որով, լավագույն դեպքում, կարող էր մի քանի օր պաշտպանվել` մեծ զոհերի գնով։ Իսկ դրսից բացարձակապես օգնության նշույլ չկար։ Դա ակնհայտ երեւում էր մոտ մեկ տարի ձգվող շրջափսկումից, պաշարումից։ Ավելին` իր անվտանգության երբեմնի երաշխավորը բացահայտ սպասարկում էր թշնամու շահերը։ 

Ադրբեջանի կողմից զավթած բնակավայրերից հազարավոր արցախցիներ էին մազապուրծ եկել, լցվել մայրաքաղաք Ստեփանակերտ։ Շատ բնակավայրեր մնացել էին թշնամու օղակում` կրկնակի շրջափակված։

Արցախի Վերածննդի հրապարակը լիքն էր գաղթականներով` ոմանք հասցրել էին իրենց հետ գոնե մի ճամպրուկ վերցնել, իսկ շատերը սովորական մի հագուստով էին ու ստեփանակերտյան վերջին գիշերներն անցկացնում էին սառը, ցուրտ ու անտանիք` սպասվող արհավիրքից ասես խեղճացած, ինքն էլ կատարվածից շշմած հրապարակում...

Ստեփանակերտի ծայրամասերում, նաեւ որոշ թաղամասերում էր թշնամին։ Հրապարակում հավաքված գաղթականներին միացան նաեւ այդ թաղամասերի բնակիչները։

Օղակն օրեցօր սեղմվում էր։ Քաղաքի ներքեւի հատվածով ընկերոջս տուն գնալիս, Մազե կամրջից քիչ վերեւում տեսա այնտեղ դիրքավորված ադրբեջանցիների։ Իսկ դեպի Հայաստան տանող մայրուղին խցանված էր հազարավոր մարդատար ավտոմեքենաներով։ Ովքեր սեփական ավտոմեքենա ունեին, վառելիք ու հնարավորություն ունեին, շտապում էին երեխաներով, ընտանիքով դուրս գալ դժոխքից։

Ցավալի է, բայց այդ օրերին մեր հայրենիքն իրոք վերածվել էր դժոխքի` երկարատեւ շրջափակումից, քաղցից, սովից հյուծված, հուսահատ, անճարակ հազարավոր արցախցիներ մտածում էին թշնամու աքցանից ինչ-որ կերպ գոնե իրենց երեխաներին դուրս բերելու մասին...

Հայրենի գյուղից մազապուրծ փախած ու Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակում բաց երկնքի տակ օրեր լուսացնող մարդկանց ծանր ապրումները, երբ ազերիները չորս կողմից պաշարել էին Ստեփանակերտը, քաղաքի ծայրամասերում էին արդեն, անգամ նրանց տեսել էին Ղարաբաղ Տելեկոմի շենքի մոտ, երբեմնի պայծառ, լուսավոր, գեղեցիկ Ստեփանակերտն իրոք դժոխք էր դարձրել։

Արցախում ապրող, աշխատող շատ ու շատ հայաստանցիների ավտոմեքենաները մնացել էին Արցախում։ Նրանք զանգում էին իրենց ծանոթ ու անծանոթներին և աղաչում 10 լիտր բենզին գտնել և այդ ավտոմեքենաներով իրենց ընտանիքներով Արցախից դուրս գալ` դուրս բերելով նաև իրենց ավտոմեքենան։ Մի աղջիկ լացակումած ասում էր, որ նոր, թանկարժեք ավտոմեքենան Ստեփանակերտում է։ Ասում էր` մի ավտովարորդ գտեք, թող ձեզ դուրս բերի Արցախից։ Գոնե մինչև Հայաստանի սահման հասցրեք, փոխարենը ձեզ մեծ գումար կտամ...

Իսկ Արցախում արդեն ավտովարորդ չէր մնացել, իրենց ավտոմեքենաներով ու ընտանիքներով արդեն դուրս էին եկել Ստեփանակերտից, ու այդ ավտոների շարասյունը կիլոմետրեր էր ձգվում...

Երևաններում հանգիստ նստած, մուննաթով ու դժգոհ ոմանք ասում են` արցախցիներն իրենց տանկերը, հրանոթները թողել են ազերիներին։ 

Սրանց կարծիքով` սահմանափակ արկերը, զինամթերքները սպառած, որևէ տեղից, որևէ մեկից օգնություն չստացող, թշնամու բազմիցս ուժեղ ու ժամանակակից զինտեխնիկայով հագեցած բանակի դեմ մեն-մենակ մնացած մի բուռ արցախցիները պետք է դատարկ տանկերն ու անզինամթերք մնացած մյուս տեխնիկան քշեին, բերեին Հայաստան կամ քաջաբար գերվեին թշնամուն...

Ու սա այլեւս զարմանալի չէ. ստի, կեղծիքի, ծուռ հայելիների աշխարհում, իրականության խեղման միջավայրում ճշմարտությունը տեղ չունի։

2.

Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակում մնացել էին այն արցախցիները, որոնք սեփական ավտոմեքենա չունեին, նաեւ տարբեր բնակավայրերից մայրաքաղաք եկած մարդիկ, ովքեր դատարկաձեռն են դուրս եկել հայրենի գյուղից կամ կարողացել են իրենց հետ վերցնել մի փոքրիկ ճամպրուկ` վերջին պահին այնտեղ խցկած մեկ-երկու հագուստով կամ այդ պահին, երբ թշնամին արդեն իրենց գյուղի մոտ էր, կարողացել են, հասցրել են վերցնել իրենց հետ եւ դուրս գալ հայրենի գյուղից։

Հրապարակի տխրությունը, ստեղծված վիճակի ծանրությունը ցրում էին երեխաները, որոնցից շատերը դեռեւս լրիվ չէին հասկանում, թե ինչու են հայտնվել այդտեղ` բազմաթիվ մարդկանց մեջ։ Այդտեղ բազմաթիվ այլ երեխաներ կային եւ աշխույժ խաղում էին իրար հետ, վազվզում, հեծանիվ քշում։

Հրապարակը մի հսկա կայարան էր հիշեցնում, որտեղ հավաքված հազարավոր մարդիկ սպասում էին փրկարար գնացքին, որն ուշանում էր, չէր գալիս։

Վերջին երկու օրը ես էլ էի հրապարակում։ Մտահոգությունս առաջին հերթին երեխաներն էին։ Մտածում էի` գոնե նրանց կարողանամ ուղարկել Հայաստան։ Նաեւ մի քանի շաբաթ առաջ ինսուլտ տարած մորս վիճակն էր շատ մտահոգում, որովհետեւ շատ թույլ էր եւ միայն մեր օգնությամբ էր շարժվում։

Մինչ այդ, երբ դեռեւս տանն էինք, քաղաքի Կրկժան թաղամասից թշնամու կողմից կրակահերթերի ձայներ էինք լսում։ Դա այնքան չէր ազդում երեխաներիս, աղջիկներիս վրա, որքան որոշ մարդկանց խուճսպային ձայները` թուրքերը մոտենում են։

Ստիպված էի ընտանիքս տեղափոխել Ստեփանակերտի հակառակ ծայրը` իմ լավագույն ընկերներից մեկի` համակուրսեցի, հայոց լեզվի եւ գրականության ուսուցիչ Արթուր Բաբայանի տուն, որն առաջին հարկում էր ապրում, ու հիվանդ մայրիկիս տեղափոխելու համար այնտեղ երիցս հարմար էր։

Այդ ծանր օրերին Արթուրը մեզ շատ օգնեց։ Հնարավորության չափ մենք էլ իրեն էինք օգնում, որովհետեւ Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակումը,  պաշարումը շարունակվում էր, քաղցը, սովը, հացի անվերջ հերթերը դարձել էին սովորական, առօրեական մի բան։ Օրվա մեծ մասը մարդիկ հացի հերթերում էին անցկացնում` շնչին 200 գրամ հաց գնելու հույսով, եւ դա միշտ չէր հաջողվում։

Վերջին օրերին ամեն օր հանդիպում էի ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին, որին գիտեմ դեռև 1990-ականներից։ Իր աշխատասենյակում կամ դրսում երկար զրուցում էինք։ Դավիթը, Գագիկ Բաղունցը, Դավիթ Մելքումյանը, Գեղամ Ստեփանյանը Արցախի Աժ պատգամավորներից միայն իրենք էին մնացել ժողովրդի հետ։ Գագիկը ոտքի վրա հազիվ էր կանգնում։ Դրսում ժամերով զրուցում էր մարդկանց հետ, հույս տալիս, բացատրում, որ անպայման բոլորին դուրս են բերելու։ Նույն բանը բացատրում էր հարյուրավոր մարդկանց։ 

Հեռախոսային կապը Հայաստանի հետ հիմնականում խափանված էր, մարդիկ անհանգստանում էին հատկսպես իրենց երեխաների պատճառով...

Հետո երբ կադրերում տեսա ազերիների կողմից առևանգված, Բաքու տարված Դավիթ Իշխանյանին, սարսափելի ցավ զգացի։  Խորապես ցավում եմ Ռուբեն Վարդանյանի համար։ Մարդ, որ իրակսնում ողբերգական կերպար է։ Նա Արցախ էր եկել իր հնարավորություններով Արցախին օգնելու համար` բացարձակապես չհասկսնալով, որ ռուսաստաններից, եվրոպաներից հայկական միջավայր գալով, իրականում հայտնվել է դժոխքում։ Նա չէր պատկերացնում, որ սա սյլեւս այն երկիրը, այն աշխարհը չէ, որ լքել էր երիտասարդ տարիներին եւ արտերկրում իր խելքի, իր գիտելիքների, իր տաղանդի շնորհիվ մեծ կարողության տեր դարձել։ Նա չգիտեր, որ այստեղ իշխողն անբարոն է, անօրինությունը, անմարդկայինը։ Ու պատահակսն չէ, որ թուրքին, թշնամուն հավասար, անգամ վերջինիս գերազանցելով, այդ մարդու դեմ պայքարի դուրս եկավ հենց հայ տականքը, նախանձ քաղքենին, իշխանությունների պատվերով վայրահաչող ստահակը։ Հատկապես Հայաստանից խեղճ մարդու հասցեին լրատվամիջոցներն ու համացանցը հեղեղում էին ստոր բամբասանքներով, զրպարտություններով ու հայհոյանքներով։ Ցավում էի նաև Բաքու տարված նրանց համար, որոնց պատճառով էր նաև կորսվել Արցախը, որովհետև նրանց բանտարկել են, ոչ թե կատարած անօրինությունների համար, այլ որովհետև հայ են, արցախցի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ են։ Բայց նրանք ոչ թե հանցագործ, եղեռնագործ ազերիներին, ոչ թե ոխերիմ թշնամուն, այլ իրենց հայրենակիցներին պիտի պատասխան տան իրենց արածի կամ չարածի համար։ Իսկ Ռուբեն Վարդանյանի, Դավիթ Իշխանյանի համար խորապես ցավում եմ, որովհետև նրանք իրենց ազնվությամբ, բարոյականությամբ, մարդկայնությամբ տարբերվում են Արցախի երեք ղեկավարներից։ Տարբերվում են հատկապես շատ ու շատ հին եւ նոր այն բարձրաստիճաններից, որոնք Երեւանում են։

3.

Այդ օրերին հիմնականում գյուղերից դատարկաձեռն Ստեփանակերտ եկած շատերը մտնում էին արդեն Հայաստան մեկնած եւ տերերից լքված, ջարդված ապակիներով խանութներն ու փորձում հարմար մի հագուստ գտնել իրենց համար։ Մի կին տխուր պատմեւմ էր, որ թեթեւսկի ջարդված, սուր ծայրերը ցից ապսկիներով մի խանութի մոտ վաղուց քրքրված, շարքից դուրս եկած կոշիկներով 7-8 տարեկան մի երեխա է տեսել, որը նսյում էր խանութում դարսած մանկական կոշիկներին։ Այդ կնոջը տեսնելով, խեղճ-խեղճ ասաց, որ ոտքերը մրսոոմ են, կոշիկ չունի, կարելի՞ է մտնի, մի զույգ վերցնի։

«Նայեցի ջարդված, սրածայր ապակիներով խանութի կողմը, վախեցա, որ երեխային հանկարծ մի բան կպատահի սրի պես ցից այդ ապակիներից ու փոքրիկին ասացի, որ չի կարելի, վտսնգավոր է,- պատմում էր կինը։- Անգամ ինքս չհամարձակվեցի կոտրել դրանք, որ խեղճ երեխան մտնի ներս ու մի զույգ կոշիկ վերցնի, որովհետեւ մտքովս երբռք չի անցել, որ կարող եմ խանութի ապակի կոտրել... Բայց էնքա՜ն եմ փոշմանում, որ այդպես չարեցի։ Այդ խեճ, նիհար, քրքրված կոշիկներով բալիկը շարունակ աչքիս առաջ է...»։

Իսկ ահա հագուստեղենի խանութներից մեկում տերը որսալով մոտով անցնող, թեթեւ հագնված գյուղաբնակ բարեկամիս հայացքը, ասաց` «Ներս մտիր ու հարմար տաք մի բան վերցրու»...

Շրջափակման, պաշարման այդ օրերին իմ ընկեր, պահեստազորի գնդապետ Սերգեյ Համբարձումյանն իր ավտոմեքենայով մի ողջ օր որոնել է ինձ, որպեսզի մեր ընտանիքին տրամադրի իր աճեցրած լոլիկ ու բանջարանոցային կուլտուրաներից։ 

Վերջին այդ օրերին հրապարակը լցված, Ազգային ժողովի եւ կառավարության շենքերի աշխատողներից լքված դատարկ սենյակներում տեղավորված մարդիկ ամեն օր, ամեն ժամ սպասում էին, որ Հայաստանից վերջապես ավտոբուսներ կգան եւ իրենց կտեղափոխեն։ Օրերն անցնում էին, իսկ դրանք չկան։ ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանը շարունակ փորձում էր կապվել հայաստանյան իշխանությունների հետ եւ պարզել, թե ինչու՞ են դրանք ուշանում, խնդրում էր, բացատրում, որ մարդիկ չեն դիմանում, սարսափելի վիճակ է...

Մարդիկ իրար հույս տալով, ինչ-որ պաշտոնյայից լսած խոսակցություններն էին տարածում` արդեն Գորիսից դուրս են եկել, արդեն անցել են ազերական անցակետը, մեծ, շքեղ ավտոբուսներ են, բոլորն ազատ տեղավորվելու են... Օրեր, ժամեր էին անցնում։ Այդ ավտոբուսներն արդեն վաղուց տեղ հասած պիտի լինիեին, բայց չկան ու չկան։

Սեպտեմբերի 28-ին վերջապես երեւացին բաղձալի ավտոբուսները։ Խոստացած 40-50-ի փոխարեն, ընդամենը երկու տասնյակ էին դրանք։ Ասում էին, որ մի մասն էլ շրջաններն են մեկնել` այնտեղ մնացած նարդկանց տեղափոխելու։ Այդ երկու տասնյակից ընդամենը մի քանիսն էին մեծ, երեսունից ավելի տեղանոց ավտոբուսներ։ Մյուսները երեւանյան երթուղային հին, դարն ապրած ավտոբուսներ էին, որ հարմարեցված էին միայն որպես ներքաղաքային տրանսպորտ։

Իրարանցում սկսեց, մարդիկ շտապում էին տեղ գրավել վերջապես հայտնված այդ ավտոբուսներում։ ԱԺ նախագահի տեղակալ Գագիկ Բաղունցը եւ դեռեւս Արցախը չլքած մի քանի պաշտոնյաները փորձում էին մարդկանց համոզել, որ բոլորին տեղափոխելու են, որ իրենք չեն լքելու Արցախը` մինչեւ վերջին արցախցին չտեղափոխվի։ Բացատրում էին, որ մինչ այդ գրանցած ցուցակով են տեղավորելու մարդկանց, որպեսզի ավելորդ խառնաշփոթ չլինի, այլապես ավելի է դժվարանալու գործը...

Գրանցած ցուցակներով, համարներով մարդիկ տեղավորվում էին, իրենց ճամպրուկներով փորձում նստելու տեղ գտնել։ Քանի որ բեռների համար համապատասխան բաժիններ չկային այդ ավտոբուսներում, իրենց ճամպրուկները մարդիկ լցնում էին ավտոբուսների միջնամասն, իրար վրա դարսում եւ վրան նստում...

Ուշ ժամին Հայաստանից ժամանած այդ առաջին շարասյունը ճանապարհվեց։

Հրապարակում մնացել էին հազար կամ քիչ ավելի արցախցիներ եւ մի մեծ սպասում...

Անհնար է նկարագրել մարդկանց վիճակն այդ վերջին օրը: Դարձյալ անհույս դեմքեր, հուսավառ շշնջոցներ` արդեն ճանապարհին են, Գորիսից դուրս են եկել...

Ժամերն անցնում էին, բայց ավտոբուսները դեռ չկան։ Դավիթ Իշխանյանին հարցնում եմ` ինչու՞ են ուշանում, ի՞նչ նորություն կա։ Պատասխանում է` ասում են, որ ավտովարորդների մի մասը վախենում է, հրաժարվեւմ են գալ...

Կրկին անցնում են ժամեր, օրն արդեն մթնել է։ 

Երեկոյան ժամը 10-11-սահմաններում վերջապես Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակ մտան երկար սպասված մոտ վեց տասնյակ մեծ ու նախորդներից երիցս հարմարավետ ավտոբուսները....

Մոտավորապես 23:30-ին դուրս եկանք Ստեփանակերտից։ Արցախում մնացած մոտ 1000 արցախցիներով վերջինը հեռացանք մեր հայրենիքից։ Ընդմիշտ լքեցինք մեր երկիրը։ Մի քանի հազարամյակ հայեցի ապրող մեր երկիրն առաջին անգամ հայաթափվեց արցախատյաց, հայատյաց մի ճիվաղի ու հրեշի պատճառով և ողջ «հպարտ» հայության աչքի առաջ։

Հայրիկիս, կրտսեր քրոջս, տատ ու պապերիս և նախնիներիս գերեզմանները մնացին գերված ու ցավոք ընդմիշտ կորսված իմ հայրենիքում։ 21-րդ դարում մի նոր հայոց երկիր նվիրեցինք թշնամուն։

Ցավը, խայտառակությունը , ամոթը ծանր և դաժան խարանի պես դաջվեց մեր ազգի ճակատին։

Այդ օրվա իմ գրառումներից. «Ժամը 4-ն է։ Խոր գիշեր է։ Լիալուսին է։ Լուսնի արծաթագույն սկավառակը վերևից նայում է մեզ ու ինքն էլ չի հասկանում, թե ինչու այսպես արինք և ուր ենք գնում։ 

Մեր ավտոբուսը խավարը ճեղքելով, մոտ վեց տասնյակ այլ ավտոբուսների հետ մեզ` հայրենիք կորցրածներիս տանում է դեպ անորոշություն»...

4.

Ինչու՞ այսպես եղավ։ Այսպես եղավ, որովհետեւ երեք տասնամյակ շարունակ ՀՀ-ն ու Արցախը ղեկավարել են մարդիկ, որոնք պարզապես չպիտի լինեին այդ պաշտոններում։ Որոնք ձևուբովանդակությամբ ոչ միայն եսասեր, ագահ, ընչաքաղց են եղել, այլև` ինքնասիրությունից, արժանապատվությունից զուրկ, եւ որոնց մեջ իշխողը դատարկ սնապարծությունը, մեծամտությունն է եղել, և նրանք առյուծ ու վագր էին միայն բարձր պաշտոններում, երբ նստած էին բարձր աթոռների վրա։ Բավական էր նրանց տակից հանվեր աթոռը, նրանք բոլորը դարձան սովորական ողորմելի մարդուկներ։

Իսկ երբ բարձր պաշտոններում էին, այդ նրանք չէին ուժեղ, այլ այն աթոռները, որոնց վրա նստած էին ու շրջապատված օրվա հացի համար դիմացինին հոշոտելու պստրաստ հազարավոր ոստիկաններով։ 

Նրանք բոլորն իրար լրացնելով, թալանել են երկիրը, ավերել տնտեսությունն ու բոլոր կենսական նշանակության ոլորտները, մսխել մեր ունեցած բոլոր դրականը, որից հետո բավական էր նրանցից հետո հայտնվեր մի ավելի մեծ չարիք... և մի հարվածով պայթեց ստի ու կեղծիքի վրա հիմնված փուչիկը։

Ու ամենամեծ ցավն ինձ համար այն է, որ շատ վաղուց գիտեի, որ գալու է այս օրը։ Պարբերաբար գրում էի, իմ հնարավորություններով պայքարում ներքին տականքի դեմ, բայց պարտվեցի։ Անկուշտ, սոված, ընչաքաղց տականքը կործանեց և' մեզ, և' իրենց, և' մեր երկիրը։

Վարդգես Օվյան

«Հրապարակ» օրաթերթ

Ոչ միայն հայրենիք ենք կորցրել, այլեւ միլիարդավոր գումարներ

 1988-ից մինչև 1992 թվականը, խաղաղ պայմաններում, ադրբեջանական վայրենությունների ու տեղահանությունների  պատճառով 400 հազար հայ սպանվելով, անարգվելով, թալանվելով ու փախչելով, արտաքսվել է Ադրբեջանից: Այդ ընթացքում 140 000 ադրբեջանցի ընդամենը մեկ պատահական զոհով, կազմակերպված լքել է Հայաստանը: 

Ըստ որում` հայերը տեղահանվել են հիմնականում քաղաքներից, իրենց բարեկարգ տներից ու բնակարաններից, իսկ ադրբեջանցիները՝ հայաստանյան իրենց հյուղակներից։ 

Անտեսելով արտաքսված հայերի ու տեղափոխված ազերների  ունեցվածքային կորուստների որակական տարբերությունը, և փաստը, որ արտաքսվող հայերն Ադրբեջանի քաղաքացիներն են եղել և իրենք ունեն նաև զուտ ադրբեջանական տարածքների հանդեպ սեփականության իրավունք, որը հարյուրավոր միլիարդների արժեք ունի, նշենք փոխհատուցման ենթակա միայն  բնակարանային գումարի արժեքը։ 

260 հազար հայերը կազմել են մոտ 65 հազար ընտանիք, որոնք ունեին 65 հազար տուն։ Մեկ տունը միջինը գնահատելով 100 հազար դոլար (որն ադրբեջանական միջինից 2 անգամ ցածր է), կստանանք, որ 65 հազար հայերի տները ներկս գներով արժեին 6,5 միլիարդ դոլար։ Հակահայ քաղաքականությունը վարել է Ադրբեջանը, հետևաբար այդ փողի պատասխանատուն ներկա ադրբեջանական իշխանությունն է։ 

Ներկա հայ իշխանավորների հակահայ ու պրոթուրքական քաղաքականության եւ կազմակերպված ռազմական պարտության պատճառով, հայաթափվեց և կորսվեց նաև մի քանի հազարամյա հայկական Արցախը։ 

Արցախի իշխանությունները տեսնելով ու հասկանալով, որ ՀՀ ներկայիս իշխանությունները վարում են ապազգային ու հատկապես հակաարցախյան քաղաքականություն, երեւանյան իշխանությունների պոչից կախվելու փոխարեն պետք է խելք ու քաջություն ունենային եւ ավելի վաղ, այս աղետից առաջ աշխարհի առաջ փոխհատուցման հարց բարձրացնեին` կանխազգալով, որ շուտով ազերները տիրանալու են ողջ Արցախին ու 120 հազար արցախցիների ունեցվածքին։ 

Արցախն ինքը տրիլիոնավոր դոլարների արժեք ունի, քանի որ Ղարաբաղով թուրքերը Թուրան են կերտելու։ Քանի որ հայ տղամարդը հիմա որպես տղամարդ կամ պարզապես մարդ իրեն դրսևորելու ու առավել ևս կռվելու եւ բանակցելու ունակություն չունի, արցախցիները պետք է պատրաստ լինեին ժամանակին լքել Արցախը` փողային փոխհատուցման դիմաց։ 

Այդ հիմքերով 120 հազար արցախցիներին հասնող 30 հազար տների արժեքը գնահատվում է առնվազն  3 միլիարդ դոլար։ 

Այս հարցով պետք է դիմեին աշխարհի  կառավարություններին ու ժողովուրդներին եւ Ալիեւից պահանջեին այդ գումարը։ Այդ օրերին նա հաստատ սիրահոժար կտար այդ փողը, քանի որ դեռեւս պատերազմով Արցախը զավթելու ռիսկը հաստատ չուներ։

Որպեսզի ավելի պարզ լինի ասվածը, այն ներկայացնեմ Շվեյցարիայի օրինակով, որը վերջերս քննարկել եմ գիտնական ընկերոջս հետ։

Շվեյցարիայում,  նույնիսկ ոչ քաղաքային նշանակության մեկ քառակուսի մետր հողն արժե մոտ 1000 շվեյցարական ֆրանկ, որը համարժեք է դոլարին։

Խորհրդային Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն իր պարամետրերով հավասար է Շվեյցարիային եւ ուներ 4,5 հազար քառ. կմ տարածք։ Այսինքն`  թուրքերն Արցախն իրենցով անելով, հայերից թալանել են 4500x1000000 կամ 4,5 միլիարդ քառակուսի մետր հող։ Մետրը հաշվենք միջինը 50 դոլար, կստացվի 220 միլիարդ դոլար։ Եթե Արցախը 120 հազար բնակիչ ուներ, ապա  ամեն արցախցուց ազերները խլել են մոտ 2 միլիոն դոլար։ 

Եթե այսպես շարունակվի, ու ակնհայտ է, որ այդպես էլ շարունակվում է, ապա վաղն էլ Հայաստանից են հայերին արտաքսելու։ Նախապես այդ հաշվարկն էլ անենք։

Հայաստանը Շվեյցարիա չէ, բայց  քանի որ Հայաստանն էլ Թուրանի կոկորդային հողն է լինելու` մեզանով է կայանալու այն, Հայաստանի հողն էլ շվեյցարականից ոչ պակաս, եթե ոչ ավել,  գին ունի։ Որպես Թուրանը կապող միակ օղակ, Հայաստանի հողը մոտավորապես համարժեք է լինելու, ասենք, Ջիբլարթարի պես կարևորագույն անցմանը՝ որպես ցամաքային Ջիբլարթար։ 

Հայաստանի տարածքը Արցախ-ԼՂԻՄ-ից մեծ է մոտ 7 անգամ, այսինքն Հայաստանի հողն էլ նույն համեստ հաշվարկներով կարժենա մոտ 1,5 տրիլիոն դոլար։ Եթե բնակչությունն էլ  ընդունենք 2 միլիոն, կստացվի, որ վաղը ամեն հայից խլելու են 750 հազար դոլար։

թուրքն արդեն 10 դար  ու մանավանդ վերջին 35 տարում շատ լավ գիտե, թե ինչ է անում, իսկ թե 10 միլիոնանոց հայությունն ինչ է անում, մի բառով կարելի է ասել` ոչինչ։

Այս հոդվածը գրելու պատճառը մարդկանց քնից արթնացնելն է, օդեղեն հեքիաթներից ու փրկիչների սպասելուց դաժան իրականություն վերադարձնելն է, որովհետեւ որքան էլ իրականությունից, ճշմարտությունից փախչես, վերջինս քեզ բռնելու եւ նստեցնելու է քո տեղը։ Խնդիրն այն է, որ այն հողի վրա լինի, ոչ թե հողի տակ։ 1915 թիվը, սումգայիթները, կիրովաբադ-բաքուն, երեկ էլ Արցախը պետք է մեր աչքի առաջ լինի ու վերջապես պիտի սովորենք դասեր քաղել մեր սխալներից։

«Հրապարակ» օրաթերթ

Ինչ զենք, ինչ պայքար` մենք խաղաղասեր ժողովուրդ ենք

 Մեզանում կա կուռքի պաշտամունք, պաշտամունք առ Աստված ու հատկապես Փողի, նյութականի պաշտամունք եւ այլն։ Բայց ահա, հակառակորդներով ու թշնամիներով շրջապատված մեր երկրում չկա Զենքի պաշտամունք։ Ավելին՝ մեզանում զենքը մի տեսակ արհամարհված է, վտանգավոր եւ ավելորդ մի բան է համարվում։ Սովորական մի որսորդական հրացան ձեռքբերելու համար քաղաքացուց այնքան տեղեկանքներ ու բյուրոկրատական թղթիկներ են պահանջում, այնպիսի պայմաններ են ստեղծում, որ խեղճը փոշմանում է հրացան ձեռք բերելու համար, իսկ մյուսներն էլ, դա տեսնելով, ձգտում են հեռու մնալ այդ գլխացավանքից։

Տարբեր առիթներով գրել եմ, որ Արցախյան շարժման տարիներին գրած իմ առաջին հոդվածներից մեկը վերնագրված էր՝ «Հայի աստվածը Զենքն է», եւ այն տպագրվել էր արցախյան ու երեւանյան մամուլում։ Արցախյան պատերազմում մենք հաղթել ենք ոչ միայն մեր ոգու, քաջության, անկոտրում կամքի, այլեւ զենքի հանդեպ այդ ժամանակաշրջանում ստեղծված հարգալից, կասեի՝ պատկառալից վերաբերմունքի պատճառով։ Ովքեր կարողանում էին՝ հրացան, ավտոմատ, ինքնաշեն նռնակներ էին պատրաստում, մյուսները որտեղից հնարավոր է՝ զենքեր էին գնում, ձեռքբերում...

Պատերազմից հետո իշխանությունների ջանքերով զենքի հանդեպ վերաբերմունքը սկսեց փոխվել։ Սկիզբ առավ՝ ունեցած զենքերը, զինամթերքը հանձնելու օպերացիան։ Անշուշտ ոչ այն պատճառով, որ իշխանությունները մտահոգված էին ողբերգական պատահարների բազմապատկումից եւ ուզում էին սպսսվելիք «վտանգի» առաջն առնել։ Ոչ, նրանք հենց իրենք էին դրանից վախենում, բայց մյուս ձեռքով ատրճանակներ էին նվիրում իրենց շրջապատին՝ օլիգարխներին ու զանազան տականքներին։

Հիշո՞ւմ եք ինչպես էր վերնագրված  Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի «նշանավոր» հոդվածը՝ «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն»։ Եվ շուրջ երեք տասնամյակ հայոց իշխանական վերնսխավը սեփական երկրում այն սերմերն էր ցանում, ըստ որի՝ եթե խաղաղություն ես ցանկանում, դրանով փակում ես պատերազմի ճանապարհը։ Հիշեք նաև Սերժիկ Սարգսյանի 2011 թ. ելույթը ԵԱԽԽՎ ամբիոնից՝ Հայաստանը «այս քսան տարիների ընթացքում» ժողովրդին խաղաղության է պատրաստում, իսկ Ադրբեջանն իր ժողովրդին՝ պատերազմի։ Ապա՝ «Ադրբեջանը առավելություն կստանա, եթե, Աստված մի արասցե, ռազմական գործողություններ սկսվեն, որովհետև նրանք իրոք իրենց ժողովրդին պատրաստել են և պատրաստում են պատերազմի»։ 

Ու հենց այդպես էլ եղավ, բայց ոչ միայն այն պատճառով, որ պայմանավորված պատերազմով Արցախը դավաճանաբար հանձնեցին, այլև արհամարհված ու օրվա իշխանությունների թեթև ձեռքով գրեթե կազմալուծված էր Զենք կրող գլխավոր գործոնը` բանակը։ Կալանավորում էին, գործեր ստեղծում նախկին հրամանատարների դեմ ու խնդիրն այն չէր` իրո՞ք մեղավոր են նրանք, թե՞ ոչ, այլ խնդիրն այս էր ռուս հայտնի գրական հերոսի ասած` А судьи кто... Ասել է թե`իսկ ովքե՞ր են նրանց դատողները։

Իրենց նժդեհական համարողներն անգամ թքած ունեին Նժդեհի հանրահայտ պատգամի վրա՝ «Խաղաղություն ես ուզում, պատրաստվիր պատերազմի»։ Բայց չէ՛, ի՞նչ պատերազմ, ի՞նչ զենք, մենք խաղաղասեր, մարդասեր ժողովուրդ ենք, ոչ մեկի հողին ու հացին աչք չենք դրել, մենք նախընտրում ենք 500-600 հոգով մի քանի ենիչերիի առաջն արած՝ մորթվել, քան այդ 500-600 հոգուց թեկուզ 20-30 հոգով հարձակվել ու սատկացնել մի քանի մարդասպանին։ 1915-ին հիմնականում այդ տխուր, ցավալի, ողբերգական եւ ամոթալի պատկերն էր։ Այսօր դրա ավելի ամոթալի ու խայտառակ պատկերն է` ենիչերիի դերում ազգի տականքն է։

Զենքի պաշտամունքը մեզ անհրաժեշտ է ոչ միայն արտաքին թշնամուց պաշտպանվելու համար, այլև հենց ներքին տականքին սանձելու համար, որպեսզի պարբերաբար չհոշոտեն քեզ ու քո երկիրը։ Որովհետեւ Զենքը ոչ միայն կրակում է, այլեւ դիմացի զենքին ստիպում է չկրակել։ Այսինքն՝ Զենքը ոչ միայն կրակելու հատկություն ունի, այլեւ հակառակորդին, դիմացինին ստիպում, պարտադրում է քեզ չհոշոտել, քեզ չսպանել։ Զենքը հակառակորդին ստիպում է հարգել քեզ ու ապրելու քո իրավունքը։

Այն նաեւ լավագույն միջոցն է ստրկամտության դեմ ու հենց զենքով են խաղաղություն հաստատում, այլ ոչ թե խաղաղություն մուրալով, թշնամու առաջ փալաս դառնալով ու պարբերսբար նրա կողմից ծաղրվելով։

Զենք բռնողը, զենքի տերն իր ուժերի հանդեպ վստահություն է ձեռք բերում, դիմացինից այլևս չի վախենում, հույսը չի դնում ուրիշների վրա եւ փրկիչների չի սպասում։ 

Վերջերս ՀՀ ոստիկանությունը հայտարարություն էր տարածել առ այն, որ Հայաստան արտագաղթած արցախցիներն իրենց հետ մեծ քանակությամբ զենք են բերել, ու պահանջում էին դրանք ինքնակամ հանձնել իրավապահ մարմիններին։

Նախ, հետաքրքիր է, ամեն ինչ մանրակրկիտ ստուգող ժամանակակից սարքավորումներով պաշտպանված թշնամու անցակետով ինչպե՞ս են «մեծ քանակությամբ» զենք անցկացրել։ Երկրորդ` չէ՞ որ նրանց ստուգում էին նաեւ ՀՀ սահմանապահ հատվածում։ Երրորդ` այդ ինչպե՞ս պարզեցին այդ զենքի մեծաքանակ լինելը, եթե դրանք չեն տեսել ու առգրավել։

Այնպես որ` մեզանում շարունակում է իշխել զենքի հանդեպ վախը, սարսափը, որն ամենապարարտ հողն է ստրկամտության ու տվյալ երկրի կործանման համար։

«Հրապարակ» օրաթերթ

Լավ քաղաք է Վանաձորը, բայց ես մեր Արցախն եմ ուզում

 Զրուցում եմ Լոռու մարզում, ավելի կոնկրետ` Վանաձորում տեղավորված արցախցի բարեկամիս` վաթսունամյա  Հայկի հետ։ Հարցնում եմ` քաղաքի, մարդկանց մասին, իր ընտանիքի, պրոբլեմների մասին։

Ասում է` վերջից սկսեմ. հարցնում ես պրոբլեմների մասին։ Դե, դու ինքդ ինձնից լավ գիտես, թե ինչ ասել է ծննդավայր, տունուտեղ, հայրենիք կորցրած մարդ։ Նույնն է, ինչ ծառից կոպտորեն կտրած, մի կողմ նետած ճյուղի կտորը։ Բայց դե, ի՞նչ եմ ասում, ծառի ճյուղը հոգի չունի, գիտակցությունից զուրկ է, հիշողություն չունի, զգացմունք չունի, ցավ չի զգում...

Մի քանի րոպե լռում է ու շարունակում. Մանկությունս, երիտասարդությունս, այն ծեր թթենին, որի տակ հանդիպում էի սիրած էակի հետ, իմ ձեռքով տնկած մի քանի տասնյակ ծառերը, իմ ձեռքով կառուցած երկհարկանի տունը, ամեն ինչ, ինչ ունեի, ինչ ես էի ստեղծել իմ այս կոշտացած ձեռքերով, ինչ կառուցել էին իմ հայրը, պապերը, նրանց ապուպապերը, հարազատներիս գերեզմանները, իմ ապրած վաթսուն տարվա կյանքի, իմ հիշողությունների հետ մնացել է էնտեղ, ինձնից խլված իմ հայրենիքում...

Հետո նայում է ինձ, տխուր նայում է աչքերիս մեջ ու մեղավոր շշնջում` ներիր, քո մեծ ցավն էլ տակնուվրա արեցի... Հա, Վանաձորի, լոռեցի մեր հայրենակիցների մասին հարցրեցիր։ 

Կրկին լռում է, փորձում է մտքում շրջել ԱՅՆ մի էջը, ցավոտ, ողբերգական, դաժան էջն ու վերադառնում է այս, նոր իրականություն` լավ մարդիկ են։ Հանգիստ, բարեհոգի, ինչ-որ տեղ մեզ` արցախցիներիս նման, ինչ-որ տեղ մեզնից տարբեր...

Վանաձորում, որ էն տարիներին Կիրովական էինք ասում (ի դեպ, այստեղ էլ շատերը շարունսկում են Կիրովական ասել), մինչ այդ երբեք չեմ եղել։ 1988-ի կործանարար երկրաշարժից հետո երբ Արցախից ևս մի մեծ շարասյուն օգնության եկավ, այդ սարսափելի օրերին ես էլ էի կամավոր գրվել ու եկել։ Բայց Լենինականում էր մեր խումբը... Մղձավանջ էր դա։ Էդ օրերին Լենինական, կարծում եմ` նաև Կիրովական ու Սպիտակ այլևս  քաղաքներ չէին, այլ համատարած փլատակներ...

Հա, Վանաձորի մասին էիր հարցնում։ Դեռևս էն` սովետական տարիներից գիտեի, որ Հայաստանի երրորդ քաղաքն է` Երևանից ու Լենինական-Գյումրիից հետո։ Միշտ էլ այդպես էի կարծում` Ստեփանակերտից առնվազն կրկնակի մեծ ու թերևս ավելի սիրուն։ Բայց մեծ էր զարմանքս, երբ տեսա, որ ընդամենը միայն մեծ է, բայց ավելի սիրուն չէ։ Մի տեսակ խեղճ, գավառական` ոչ վատ իմաստով, ոնց որ անցյալ դարերի կեսերին մնացած սուսիկ-փուսիկ քաղաք է։

Ապշած էի, որ քսղաքային տրանսպորտը բացառապես հին, դարն ապրած գազել-ներից է կազմված։ Մեզ մոտ էդպիսի մեքենաները «սպիսատ» էին անում, արգելում էին օգտագործել որպես ներքաղաքային երթուղային տրանսպորտ։ Մեզ մոտ` Ստեփանակերտում հիմնականում մեծ, լուսավոր ավտոբուսներ էին աշխատում։ Նաև էստեղ էդ գազելների ավտովարորդներից շատերը հանգիստ ծխում են մեքենա վարելիս ու թերևս բոլորը ռաբիս են միացրած լինում։ Մեզ մոտ նման բան չկար...

- Կարծես միայն բացասականն ես տեսնում` ընդհատում եմ զրուցակցիս։

- Չէ, չէ, լավ, հրաշալի մարդիկ են։ Էնպես ստացվեց, որ մի քանի անգամ ուշ գիշերին շտապ օգնություն կանչեցինք։ Միայն բժիշկն էր` դեղորայքների ճամպրուկով։ Ու նրանք էլ գերազանց նաև սրսկում են։ Իսկ մեզ մոտ ո՞ր բժիշկը սրսկիչը ձեռը կառներ։ Դա միայն բուժքրոջ գործ է նրանց համար, ու պատիվ չի բերում բժշկին` ասեղ վերցնել ձեռը... 

Վերջին օրերին քաղաքի կենտրոնական հատվածից դուրս եկող ճանապարհն էին ասֆալտապատում։ Էնպես խնամքով ու որակով էին աշխատում, որ մերոնց հետ համեմատելի չէ։

- Հիմա էլ միայն գովեստներ ես անում,- կատակում եմ։

- Չէ, լավն էլ եմ նշում, վատն էլ։ Օրինակ, ինձ դուր չի գալիս, որ Վանաձորում քաղաքի փողոցային բոլոր լույսերը ժամը 12-ից հետո միշտ անջատում են։ Դուր չի գալիս, որ հաճախ են առանց զգուշացնելու բնակելի շենքերի, թաղամասերի լույսերն անջատում։ Քաղաքի այլ հատվածներում չգիտեմ ինչպես է, բայց մեր Տարոն թաղամասում ջուրը նույնպես երբեմն անջատում են` առանց բնակիչներին իմաց տալու կամ պարզապես կեղտոտ ցեխաջուր են բաց թողնում։

Իսկ ստեփանակերտում վերջին տարիներին համարյա ջրի պրոբլեմ չկար, չհաշված բլոկադայի օրերը։

Նորից դրականն սսեմ` էստեղ քաղաքում մարդիկ պարտաճանաչ հետևում են լուսաֆորներին` ճանապարհն անցնելիս։ Վանաձորցի ավտովարորդները նույնպես օրինապահ են էդ հարցում` ի տարբերություն մեզ։

Նաև էստեղ Ստեփանակերտի համեմատ ավելի ցուրտ է, իսկ Տարոնում նաև գլխարկդ գլխիցդ թռցնող քամիներ են...

Գիտես ինչ, իսկապես լավ քաղաք է Վանաձորը, նաև մարդիկ են լավ, ուրախությամբ միշտ կուզեի այստեղ հյուրընկալվել, բայց ես մեր Արցախն եմ ուզում, ինձնից խլված իմ կյանքն եմ ուզում։ Եվ ուզում եմ իմ հայրենիքը ծախողներն ամենադաժան մահով պատժվեն,- եզրափակեց բարեկամս ու շրջվեց, որպեսզի չտեսնեմ թաց աչքերը։

«Հրապարակ» օրաթերթ

Բան չեմ հասկանում, էս ի՞նչ արեցին երկիրս...

 Ավտովարորդներից, հատկապես տաքսու վարորդներից կարելի է շատ բան պարզել հանրային տրամադրությունների, ազգաբնակչության վարք ու բարքի, դավանած արժեքների, առկա մեծ ու փոքր պրոբլեմների, ի վերջո, նաև ընդհանրսպես տվյալ պետության, երկրի մասին։

Հանգամանքների բերումով ավտովարորդների հետ ավելի շատ եմ շփվում, քան հանրության որևէ այլ խավի հետ։ Հաճախ իրենք են զրույց բացում, պատահում է, ես եմ խոսեցնում վերջիններիս։ Լինում են դեպքեր, չեմ ցանկանում ցույց տալ, որ արցախցի եմ, իսկ իմ գրականից իրենք չեն կռահում, որ տեղացի չեմ։ Երբեմն էլ չեմ թաքցնում արցախցի լինելս, որպեսզի իմանամ, թե ինչ են մտածում մեր մասին, մեզ հետ կատարվածի մասին։

Իմանալով, որ արցախցի եմ, տաքսու վարորդ Գևորգը զրույց բացեց` հայտարարելով, որ Արցախը նախկիններն են ծախել։

Թերևս ամենատարածված կարծիքն է դա, արդեն շատերից եմ անձամբ նման մեկնաբանություն լսել, որը վերևից հալած յուղի պես լցրել են մարդկանց գլուխները։

Պարզ օրինակով փորձեցի զրուցակցիս բացատրել. ասենք ես ձեր քաղաքապետն եմ, դու էլ պայքարում ես քաղաքապետ դառնալու համար։ Քեզ հայտնի է դառնում, որ ես արդեն քո քաղաքը ծախել եմ։ Դա իմանալով, կցանկանայի՞ր ինձ գահընկեց անել ու քաղաքապետ դառնալ։

Ավտովարորդն անմիջապես պատասխենեց` չէ, ոչ մի դեպքում։

Հարցրի` այդ դեպքում ինչու՞ է ներկայիս ղեկավարդ նախկինից աթոռը զավթել, երբ գիտեր, որ նախկիններն արդեն արել են իրենց սև գործը` Արցախը ծախել են, համաձայնել են Սյունիքը, Գեղարքունիքը, Ջերմուկը, Հայաստանի տարածքները հերթով տալ, ազերիներին բերել Հայաստան։ Ու որպեսզի զրուցակցիս մեջ այլ կասկածելի հարց չմնա, ասացի` նախկիններին ու ներկաներին պետք է պատասխանատվության ենթարկել, դատել ու պատժել, բայց ներկաներին երիցս ավելին է հասնում` ու ամենադաժան դատավճիռը։

Զրուցակիցս շվարած ասաց` «դե, եսի՞մ» ու տևական լռությունից հետո ոչ այն է որպես պատասխան, ոչ այն է ինքն իր հետ խոսելով, մի քանի անգամ ասաց` «Բան չեմ հասկանում, էս ի՞նչ արեցին երկիրս...»։

Հերթական տաքսիստ զրուցակիցս, ի տարբերություն մոտավորապես իմ տարիքի առաջին ավտովարորդի, ջահել է, ինձ որդի է սազում։ Նա խոստովանեց, որ դեռ չի իմանում, հստակ ինֆորմացիա չունի, թե ինչու այսպես եղավ, ով հանձնեց Արցախը, ով է գլխավոր մեղավորը։ 

Նա ասաց, որ Նիկոլին չի սիրում, ատում է, բոլոր առումներով նա անտանելի, վատ մարդ է իր համար, բայց ինքը նրան չհարգելու, նրան ատելու իր պստճառներն ունի, վսահ չէ, համոզված չէ, որ հենց նա է ծախել Արցախը։ 

Երիտասարդ մյուս տաքսիստ Հակոբն ասսց, որ ինքը գյումրեցի է, ուղևորներ է բերել Վանաձոր ու մի կես ժամ հետո նրանց պիտի Երևան տանի։ Իմ հարցին, թե գյումրեցիներն ինչպես են վերաբերվում ռուսներին, ռուսական ռազմաբազային, ասաց` տարբեր։ Հետո շարունակեց. «Շատերը կան, որ կցանկանային հենց վաղը ռազմաբազան հանել տալ, բայց նրանք չեն հասկանում, որ ռուսը գնա, թուրքն է գալու։ Էշ-էշ դուրս են տալիս, թե ամերիկացին, եվրոպացին, ֆրանսիացին գալու են մեզ պաշտպանեն... Տեսնում ենք, թե խախոլներին ոնց են պաշտպանում` զենք են տալիս, թե դուք ու ռուսներն իրար փրթեք...»։

Հայաստանի ներկայիս իշխանությունների մասին հարցրի, ասաց. «Հոպար, էդ հարցին կարճ պատասխանեմ` կուզին գերեզմանը կուղղի»...

Յանդեքս-ով, ինչպես ինքն է ասում, «տաքսավատ» անող հաջորդ զրուցակիցս վաթսունն անց, գեր տղամարդ է` տեսքով մոտավորապես Չերչիլի նման։ Ես փորձեցի զրույց բացել։ Կարծես չէր ուզում, զրուցելու ցանկություն չուներ, բայց երբ իմացավ, որ արցախցի եմ, ասաց. «Շատ վատ վարվեցին ղարաբաղցիների հետ։ Հազարավոր ջահելների տարան կոտորեցին, գերեզման դրեցին, թե էդ մենք չենք արել, մենք նե պրիչոմ, էդ նախկիններն են ձեր զավակներին սպանել, Ղարաբաղը նախկիններն արդեն հանձնել էին, բայց բանալիները չէին տվել»։

Լսում եմ ողջ օրը ղեկի առջև նստած այս մարդկանց ու ամեն անգամ մտածում` այս մարդիկ քաղաքականություն գիտեն, թե ոչ, իրենց դատողություններում ճիշտ են, թե սխալ, հավատում են իրենց երկրի իշխանություններին, թե ատում կամ անիծում, բայց այս մարդիկ իրենց ուղևորներին տանում, տեղ են հասցնում։ Իսկ ահա, երկրի ղեկի մոտ հայտնվել են մարդիկ, որոնք շարունակ վթարների ու աղետների են տանում հազարավոր, հարյուր հազարավոր, միլիոնավոր մարդկանց, բայց դրա համար ոչ մի պատասխանատվություն չեն կրում, նրանց դատող ու պատժող չկա։ 

Վարդգես Օվյան

«Հրապարակ» օրաթերթ

Սրընթաց վայրէջքը շարունսկվում է

Սամվել Շահրամանյանը մի քանի օր առաջ հարցազրույցում ասաց, որ սեպտեմբերի 19-ին երբ թուրքերը հարձակման անցան, ինքը հասկացել է, որ մենք մեն-մենակ ենք։

Այսինքն` թշնամու կողմից հերթական պատերազմ սանձազերծելու օրը մարդը հասկացել է, երկրի փաստացի ղեկավարը գլխի է ընկել, որ մենք մենակ ենք։ Իսկ ես` ոչ քաղաքագետս, ոչ երկրի ղեկավարս, այդ պատերազմից մոտ 4-5 օր առաջ 2020 թ. նիկոլի պայմանավորված պատերազմից հետո մի բուռ դարձած Արցախի քարտեզով հոդված էի տեղադրել իմ էջում (որը տպագրվել էր նաև «Հրսպարակ» թերթում) ու հավելել` «Հիմա այս քարտեզի վրա համառոտ քննարկենք, թե որտեղ ենք գտնվում, ովքեր են մեր հարևանները, բարեկամները, դաշնակիցները, թշնամիները»։

Ներկայացնելով մեր բոլոր հարևան երկրների` Ադրբեջանի ու Թուրքիայի, Վրաստանի ու Հայաստանի, Իրանի ու Ռուսաստանի, ինչպես նաև Արևմուտքի վերաբերմունքը մեր հանդեպ, բացատրել էի, որ մենք չունենք բարեկամ, դաշնակից երկիր, չորս կողմից շրջապատված, պաշարված ենք թշնամիներով ու միայնակ ենք...

Հոդվածս այսպես էի եզրափակել.«Եվ մեզ համար հարցերի հարցն է` ի՞նչ է մեզ սպասում ու ի՞նչ կարող ենք անել, որ գոնե կարողանանք պաշտպանել ու փրկել արցախցիներին»։

Ի դեպ, Արա Հարությունյանը ոչ միայն ամիսներ առաջ, այլև անգամ տարիներ առաջ էր գրել, զգուշացրել սպասվող աղետի մասին։

Եթե մեր ղեկավար կոչվածներն այդ օրերին, հատկսպես դրանից ավելի վաղ ահազանգեին աշխարհով մեկ, որ մենք թշնամու կողմից շրջափսկված ու պաշարված ենք և հերթական անգամ ցեղասպանվելու վտանգի առաջ, ու պահանջեին մեզ հումանիտար միջանցք տրամադրել և մի քանի ամիս ժամանակ տալ, որպեսզի առանց անօրեն անցակետերի դուրս գանք Արցախից, իսկ Ադրբեջանից պահանջեինք փոխհատուցում` մեր հայրենի հողի դիմաց, ապա ոչ թե այսպես խայտառսկ ձևով, այլև երիցս ավելի արժանապատիվ կարտագաղթեինք մեր երկրից։

Սակայն նման բան չեղավ, որովհետև երեք տասնամյակ շարունակ մեզ ղեկավարում էին բառիս բուն իմաստով տգետ ու ընչաքաղց կարիերիստները, որոնք ոչ մի գաղափար չունեին քարտեզից, մեր աշխարհագրական դիրքից, մեր հանդեպ անխտիր բոլոր հարևանների վերաբերմունքից ու փոխարենը միայն հրաշալի գիտեին երկիր ավերելը, թալանելը և օրուգիշեր ժողովրդին կեղծիքով ու ստերով կերակրելը։

Ու եղավ այն, ինչ պիտի լիներ, քանի որ արդեն ստեղծվել էին իդեալական նպաստավոր պայմաններ` թուրքերի ու Արևմուտքի ջանքերով երկրի ղեկին հայտնվել էին բացահայտ թշնամու շահեր սպասարկող ապազգային տարրերը։

Երեսուն տարի թշնամին կոնկրետ գործ է արել, հզորացել, դիվանագիտական, տեղեկատվական դաշտերում ու բոլոր ոլորտներում նպատակաուղղված աշխատում էր, իսկ մեր քաղաքական գերագույն ոչնչություններից մեկը, որ իրեն նժդեհական էր ներկայացնում, եվրախորհրդարանի ամբիոնից 2011-ին ի լուր աշխարհի հայտարարում էր, թե Ադրբեջսնը պատերազմի է պատրաստվում, իսկ մենք մեր ժողովրդին խաղաղության ենք պատրաստում։ Ու մեկը չեղավ այդ տհաս, տգետ, ընչաքաղց արարածին ասեր` Նժդեհի գաղափարներից ու բարոյականությունից հազարավոր մղոն հեռու, բայց նժդեհականությունը քեզ համար դիմակ դարձրած մարդուկ, բա քո Նժդեհը չի՞ ասել` «Խաղաղություն ես ուզում, պատրաստվիր պատերազմի»...

Ու երեք տասնամնակ ահա այս կարգի բոլոր առումներով, ու հատկապես քաղաքականապես տգետ, դիլետանտ, սոված, ագահ, կարիերիստ, նավից պարահանդես ընկած արկածախնդիրներին ու բախտախնդիրներին ենք ղեկավարներ ընտրել, ու պարզ է, որ մի օր փուչիկը պիտի պայթեր։ Եվ պայթեց։

Ցավոք սրընթաց վայրէջքը, անկումը դեպ անդունդ շարունսկվում է։

«Հրապարակ» օրաթերթ

Հեքիաթի և իրականության միջև

Տարիներ առաջ, դեռևս մինչև գերագույն հրեշի կողմից խաբեությամբ իշխանություն զավթելը, երբ Արցախն ուներ մոտ 12 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք, ես գիտեի, որ գալու է այս օրը, որովհետև ՀՀ-ի և Արցախի իշխանությունների գործունեությունը միտված էր դրան։ Քանդելով, ավերելով ու հատկապես երկիր թալանելով պետություն չեն կառուցում, և սովորաբար նորմալ երկրներում թալանչիներն ու զանազան պարազիտները ոչ թե երկրի ղեկին են լինում, այլ բանտում։

Ու քայլ առ քայլ մոտեցրինք և եկավ այդ օրը։ Արևմտյան Հայաստանի ճակատագրին արժանացավ նաև պատմական Հայաստանի տասերորդ նահանգը` Արցախը, Հայաստանի հյուսիս-արևելյան հատվածը, որ ներկայիս ՀՀ-ի արևելյան դարպասն էր։

Այս ամենը կատարվեց անկախական կոչված ժամանակահատվածում հերթով իրար փոխարինող ապազգային իշխանությունների, նույնքան ապազգային ու տականք ընդդիմության և ժողովրդի մասնակցությամբ կամ անտարբերության պայմաններում։ Որովհետև կեղծիքի, ստի, անօրինությամբ փչած, ուռճացրած փուչիկը ի վերջո մի օր պայթում է։ Ու պայթեց։ Ու կրկին ցեղասպանություն, արտագաղթ, հազարավոր խեղված ճակատագրեր և հայրենիքի կորուստ։

Այս ամենի պատճառները շատ-շատ են, իսկ ամենագլխավորը, որ մեկ դար առաջ ակնարկել էր մեծն Թումանյանը` որովհետև մենք «ներսից ենք փչացած»։ Մենք ոչ միայն տարրական հարգանք չունենք ՀՈՂԻ, սեփական երկրի հանդեպ, այլև մեզ համար խորթ են լավի, գեղեցիկի գնահատումը, մեծահոգությունը, երախտագիտությունը, արժանապատվության զգացումը։ Փոխարենը մեր արժեհամակարգում առաջին տեղերում են կեղծիքը, խաբեությունը, նախանձը, երախտամոռությունը, ցանկացած տականքության պաշտամունքը, որոնք համազգային դարձած տգիտության պայմաններում ուղղակի սարսափելի կործանարար վերջաբանի են հասցնում։

Մենք ատում ենք ճշմարտությունը, որովհետև այդ «անտերը» միշտ դառն է լինում։ Փոխարենը սիրում ու պաշտում ենք գեղեցիկ սուտը, շքեղ հանդերձավորված կեղծիքը։ Չենք ուզում տեսնել մեզ ոչ հաճո դաժան իրականությունը, աչքներս փակում, երազների գիրկն ենք ընկնում ու մեզ խաբում վարդագույն պատրանքներով ու քաղցր, հրաշապատում հեքիաթներով, որտեղ շուտով ազատագրելու ենք Մուշն ու Սասունը և Ստամբուլն «արյան ծով» ենք սարքելու...

Նիկոլի պայմանավորվսծ պատերազմից հետո մեր գեներալներից մեկը հայտարարում էր, որ շուտով մերն են լինելու Շուշին ու Հադրութը` թքած ունենալով, որ դրա նախադրյալները զրո են։ Այսօր էլ նույնատիպ հեքիաթներ են հնչում Արցախը կրկին ետ բերելու մասին և, ցավոք, մարդիկ հենց նման ստերն են սիրում, իրենց տրամադրում, որ այդպես էլ լինելու է։ Մոլեռանդ հավատացյալներն էլ դրան գումարում են` աստված շուտով պատժելու է մեր թշնամուն։

Իսկ այս ամենի, վարդագույն ցնորքների ու հեքիաթների փոխարեն մեր դիմաց դաժան ու ծանր իրակսնությունն է` զոհասեղանին դրված Սյունիքով, Գեղարքունիքով ու ընդհանրսպես ողջ Հսյաստանը կորցնելու փաստով։ Երևանի սրճարաններում ծխի քուլաներ թռցնող ջահելների սրճի բաժակներում սև մրուրն անգամ վարդագույն է երևում, իսկ Սյունիքն իր ճակատագրով շատ հեռու, ինչպես մի ժամանակ Արցախն էր շատ հեռու ու իշխողն այն էր, որ մայր կկվի պես այն կարելի էր նետել աղվես-թշնամու բերսնը, որպեսզի «լավ ապրենք»։ Դե, ի՞նչ կա որ` Սյունիքն էլ կտան, Ջերմուկն ու մյուս բնակավայրերն էլ կտան, որպեսզի ազգ ու ժողովրդից բնակչություն, ամբոխ, բոշա դարձած մարդակույտը «լավ ապրի»` չհասկանալով ու չցանկանալով տեսնել, որ վաղն ինքն է դառնալու թշնամու բերանը նետված «կկվի ձագը»։

«Հրապարակ» օրաթերթ