Ռուս-թուրքական դաշինքը Լոզանի կոնֆերանսում
Հայաստանի և թուրքահայերի հարցը դուրս եկավ եվրոպական օրակարգից, իսկ թուրքահայերի խնդիրը տեղափոխվեց Լոզանի կոնֆերանս, որտեղ ռուսները պաշտոնապես շարունակեցին պաշտպանել թուրքական շահերը: Ուշագրավ է, որ չնայած Անգլիան, Ֆրանսիան և Իտալիան Ռուսաստանին հրավիրել էին Լոզանի կոնֆերանսի ժամանակ նեղուցների հարցի քննարկումներին մասնակցելու, ռուսներից գաղտնի թուրքեը ջանում էին թույլ չտալ Լոզանի կոնֆերանսին Ռուսաստանի մասնակցությունը: Այդ մասին 1922 թ. նոյեմբերի 1-ին Ռուսատսնաի Արտաքին գործերի ժողկոմի տեղակալ Մ.Լիտվինովը տեղեկացնում է բոլշիկյան Քաղբյուրոյի անդամներին(РГАСПИ,Ф.5, Оп.1, Д.1984, Лл.2-3, Подлинник, Автограф; Յու.Բարսեղովի գրքում էջ 590):
Լոզանի կոնֆերանսին ռուսներին, իհարկե, նախ և առաջ հետաքրքում էին նեղուցների հարցերը և Ռուս-թուրքական պայմանագիրը կասկածի տակ դնելու հավանականության կանխումը: Սակայն անդրադառնալով բացառապես կոնֆերանսին քննարկված հայկական խնդիրներին, անհնար է չշարունակել զարմանալ, թե դեռ ինչքան կարող են «բոլոր ճնշվածների պաշտպան» բոլշևիկները հայերի հարցում դավաճանել իրենց պայմանավորվածությունները և ճնշվածների շահերը:
Եվրոպացիների առաջարկությամբ Լոզանում պիտի քննարկվեր հայ փախստականությանը իր հայրենիքում հավաքվելու նպատակով «Հայկական օջախ» ստեղծելու հարցը: Հատկանշական է, որ Չիչերինը 1923 թ. հունվարի 10-ին Լոզանից իր տեղակալ Մ.Լիտվինովին ուրախությամբ տեղեկացնում է, որ թուրքերը Լոզանում շատ հաղթական են ընթանում, որ թուրքերի բոլոր հաջողոթյունները պայմանավորված են ռուս-թուրքական դաշինքով, որ թուրքերն ընդունում են այդ փաստը, և որ նույնիսկ իրենց համատեղ ջանքերով «Անտանտը հրաժարվել է փաքրամասնությունների վիճակի նկատմամբ Ազգերի Լիգայի հատուկ վերահսկողությունից» (РГАСПИ,Ф.5, Оп.1, Д.1988,Лл.39-43, Յու.Բարսեղովի գրքում էջ 609): «Դաշնակիցները դադարել են հայերի համար ազգային օջախ պահանջել: Դաշնակիցները համաձայնել են, որպեսզի որպես ազգային փոքրամասնություններ ճանաչվեն միայն ոչ մահմեդականները…(այսինքն՝ հայերի հարցը մասնավոր չդրվի և առհասարակ «հայ» բառը չհիշատակվի-Հ.Խ.): Դաշնակիցները <փոքրամասնությունների հարցում> Թուրքիայի համար հրաժարվել են Ազգերի լիգայի հատուկ վերահսկողությունից» (РГАСПИ,Ф.5, Оп.1, Д.1988,Лл.39-43, Յու.Բարսեղովի գրքում էջ 610):
Բացարձակապես անհասկանալի է, թե Թուրքիայում Ցեղասպանության ենթարկված հայերից մնացած փոքրաթիվ խմբի անվտանգության նկատմամբ մասնավոր պայմանի դուրս մղումը Լոզանի կոնֆերանսի ընդունելիք որոշումներից ինչի՞ համար էր այդպես ուրախացրել «բոլոր ճնշվածների պաշտպան» բոլշևիկներին: Այս կապակցոթյամբ արժի, թերևս, հիշել, որ 1922թ. նոյեմբերի 15-ի Ա.Մյասնիկովը նամակ էր գրել Լենինին, Ստալինին և Չիչերինին, խնդրելով Լոզանի կոնֆերանսին պաշտպանել Թուրքիայում դեռևս մնացած և վտանգի տակ գտնվող փոքրաթիվ հայերի պաշտպանությանն ուղղված որոշումները (РГАСПИ,Ф.5, Оп.2, Д.108, Лл.3-3об., Кпоия; Յու.Բարսեղովի գրքում՝ էջ 593)):
Բայց ոչ, պարզվեց, որ Ցեղասպանությունից փրկված թուրքահայերի վերջնական կործանումը դեռ չեն իրականացվել: Կոնֆերանսը քննարկում է իրենց հայրենիք հայ փախստականների վերադարձի հարցը, բայց ռուս բոլշևիկները չե՛ն կարող թույլ տալ Թուրքիայի համար այս խիստ անցանկալի որոշման ընդունումը, չնայած Կարսի պայմանագրի քննարկման օրերին իրենք էին պնդում այդ կետի վրա: Եվ ողջ բոլշևիկյան «դիվանագիտական տաղանդը» կրկին գործի է անցնում: Միմյանց են հաջորդում նամակներն ու նոտաները. «Լոզանի կոնֆերանսին Ռուսաստանը, Ուկրաինան և Վրաստանը արտամղված են հայկական հարցի քննարկումից, մինչդեռ միայն նրանց մասնակցությամբ կարող է տեղի ունենալ այդ հարցի բարեհաջող լուծումը: Ես պատիվ ունեմ Ձեզ տեղեկացնելու, որ Ռուսաստանն ու Ուկրաինան մտադիր են իրենց տարածքներում նկատելի քանակությամբ հայ փախստականներ բնակեցնել…» ( МИД СССР. Документы внешней политики СССР. М., Госкомиздат, 1962, Т.6, էջ 165-166; 166-167; РГАСПИ, Ф.5, Оп.1, Д.1988, Л.109, Копия, Յու.Բարսեղովի գրքում էջ՝ 610, 611, 612) , չնայած իրականում չգիտեին, թե ինչպես են այդ հարցը լուծելու (РГАСПИ, Ф.5, Оп.1, Д.1989, Лл. 16-17, Копия; Յու.Բարսեղովի գրքում էջ՝ 613): Արդյունքում կոնֆերանսին թուրք-ռուսական դաշինքին հաջողվում է այդ հարցի լուծումը նույնպես հանել օրակարգից: Արդեն որերոդ անգամ Ռուսաստանը պարզապես խաբում էր հայերին ու եվրոպացիներին: 1923թ. նոյեմբերի 23-ին Ստալինին գրած Չիչերինի նամակից պարզվում է, որ խոսքը գնում էր 250.000 հայերի մասին, ընդ որում արդեն ԽՍՀՄ դարձած խորհրդային բյուջեն ամենևին չէր պատրաստվում այդ խնդրի լուծումը կազմակերպելու համար ֆինանսական միջոցներ տրամադրել: Այնպես որ հարցն օրակարգից դուրս է գալիս: Բայց եթե Հայաստանի նախագահ Մյասնիկովը կարող է միջոցներ գտնել, կարող է մոտ 10.000 հայերի վերաբնակեցնել Հայաստանում (РГАСПИ, Ф.5, Оп.1, Д.1989, Лл. 16-17, Копия; Յու.Բարսեղովի գրքում էջ՝ 613): Լոզանի կոնֆերանսի օրերին հայ փախստականների ճակատագրով «մտահոգ» Չիչերինը շատ լավ գիտեր, որ «հայ փախստականների իրավիճակն այնքան աղետալի է, որ բոլորը խոսում են նրանց ներգաղթը կազմակերպելն արագացման մասին», բայց կոնֆերանսն արդեն ավարտվել էր ռուս-թուրքական հաղթանակով և թուրքահայ փախստականների, գերի տարված և թուրքական բանտերում ու աշխատանքային ճամբարներում տառապող հայերի խնդիրն արդեն խորհրդային արտաքին քաղաքականության օրակարգից դուրս է գալիս: Այն այլևս դիվանագիտական գործիք չէր և մարդասիրության նման դատարկ խոսակցությունները չէին կարող ծանրաբեռնել խորհրդային քաղաքականության բարոյականությունը: Բայց այն դուրս չի գալիս ԽՍՀՄ քաղաքականության ներքին օրակարգից: Չէ՞ որ Մոսկվայի պայմանագրով թուրքերին խոստացվել էր խորհրդաին տարածքում թույլ չտալ «հակաթրքականություն»: Այդ խոստումը թրքահայերի համար պիտի սպառնալիք դառնար ԽՍՀՄ քաղաքական բռնությունների տարիներին:
Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի շուրջ համեմատաբար մանրամասն անդրադարձը կարևոր էր, քանի որ այդ պայմանագրերը և դրանց հանդեպ Հայաստանի քաղաքացիների իրական և հնարավոր վերաբերմունքը հետագայում պիտի դառնար Հայաստանում իրականացված քաղաքական բռնությունների կարևոր հաղթաթուղթ՝ շուռ գալով հայերի դեմ որպես շովինիզմի ու նացիոնալիզմի մեղադրանք:
Խորհրդային քաղաքական բռնաճնշումների սկիզբը Հայաստանում
Հայաստանի ողջ բնակչության վիճակն իրոք աղետալի էր: Բոլշևիկների հաստատած իշխանությունը՝ Հեղկոմը պետք է ինքնահաստատվեր, հեղինակություն ձեռք բերեր, ապացուցեր հեղափոխության մարդասեր բնույթը: Գաղթականներով լեցուն, պատերազմներից հյուծված, շարունակ թալանվող, թուրքերի կողմից գրավված ահռելի տարածքներով Հայաստանում դա շատ դժվար գործ էր: Մյուս կողմից բոլշևիկները Հայաստանում փաստացի դասակարգային հենարան չունեին, չկար բանվորություն, գյուղացիները համարյա անտեղյակ էին նրանց գաղափարախոսությանը: Ռուս և հայ բոլշևիկների «եղբայրացումը» թուրք «բոլշևիկների» հետ անվստահություն էր առաջացնում նրանց նկատմամբ: Հայ բոլշևիկները խոսում էին հայկական նացիոնալիզմի դեմ պայքարելու և արևելքի մահմեդական բնակչության հետ եղբայրանալու մասին, իսկ Հայաստանի հայ բնակչության՝ արևելքի մահմեդական բնակչության հետ հարաբերությունների փորձը սահմանափակվում էր գլխավորապես բռնությունների և կոտորածների հիշողություններով: Ակնհայտ էր դարձել, որ սին էին խորհրդայնացումից հետո հայերի նկատմամբ թուրքական «եղբայրասպանության» վերջ գտնելու բոլշևիկյան խոստումները: Հայ բոլշևիկները թուրք բոլշևիկներին հայտարարել էին հայ ժողովրդի բարեկամներ, ովքեր խորապես մտահոգ էին հայ և թուրք ժողովրդներին կեղեքող դաշնակցականների վարքով և թշնամություն ունեն բացառապես դաշնակցականների դեմ: Հիմա դաշնակցականները չկային, իշխանության տերը հայ բոլշևիկներն էին, իսկ թուրք բոլշևիկները բոլորովին չէին տարբերակում հայ բոլշևիկներին հայ դաշնակցականներից և շարունակում էին թալանել ու կոտորել խաղաղ հայ բնակչությունը: Փոփոխությունը միայն այն էր, որ եթե դաշնակցական զորամիավորումները պաշտպանում էին կոտորվողներին ու թալանվողներին, ապա բոլշևիկները պասիվ բողոքի նոտաներ էին հղում և ամեն կերպ ջանում հեռու մնալ բոլշևիկ թուրք ասկյարների հետ անմիջական շփումներից:
Դրան զուգահեռ Հայաստանի բոլշևիկները, ճիշտ այն ժամանակ, եթբ թուրքերը բառի բուն իմաստով կոտորում էին Շիրակի և Լոռվա բնակչությունը և հարյուրավոր անթաղ դիակները կուտակում ճանապարհների վրա(Мартиросян Г. Еще об одной белой странице черного предательства. – «Литературная Армения», 1994, № 7-9, էջ 99), շարունակում էին բացարձակի հասցնել հայ ժողովրդի ինքնապաշտպանության հնարավորությունների կազմալուծումը:
Նորաստեղծ Հեղկոմը ոչ միայն չէր կարողանում բնակչությունը պաշտպանել Հայաստանում ամուր տեղավորված, ռուսական զենքով զինված թուրքերի ջարդերից ու կողոպուտներից, այլև որևէ լուծում չէր գտնում սոված ու մրսող բնակչության նվազագույն կարիքները հոգալու: Վրաստանի կողմից վերահսկվող երկաթգծով Ռուսաստանից պարեն ու նավթամթերք հնարավոր չէր բերել, և նույնիսկ բոլշևիկյան Կարմիր բանակը կերակրելու համար այլ ելք չէր մնում, քան բնակչությունից խլել այն վերջին փշրանքները, ինչ մարդիկ կարողացել կամ կարողանում էին պահել թուրքական թալանից:
Բոլշևիկների առաջին գործողությունները խիստ ագրեսիվ էին և փաստացի՝ խաբեբայական: Դեկտեմբերի 2-ին պայմանագիր կնքելով դաշնակցական հեռացող կառավարության հետ, պայմանավորվել էին հայկական բանակի սպայական կազմի նկատմամբ մեղադրանքներ չներկայացնել մինչ խորհրդային կարգերի գործողությունների համար, ինչպես նաև չհետապնդել դաշնակցական և մյուս սոցիալիստական կուսակցությունների անդամներին: Սակայն իշխանությունը վերցնելուց հետո նրանց առաջին գործողությունները ճիշտ հակառակը եղան: Ձերբակալեցին նախկին կառավարության և սոցիալիստական կուսակցության հանրային հայտնի ներկայացուցիչներին, ժողովրդի կողմից սիրված շատ սպաների, այդ թվում Հայաստանը փրկած Սարդարապատի ճակատամարտի հերոսներին:
Հեղկոմի կողմից ընդունված առաջին դեկրետները պատժիչ դեկրետներ էին: Դեկտեմբերի 9-ին ստեղծվեց «Հակահեղափոխության դեմ պայքարի» արտակարգ հանձնաժողովը (Չէկա) :
ՀՍԽՀ Հեղկոմի` 06.12.1920 թ. դեկրետը Արտակարգ հանձնաժողով հիմնելու մասին(ՀՀ Ազգային անվտանգության ծառայության կայք՝ http://www.sns.am/index.php/am/history/museum/77-museum-1921-1988)
Այս հանձնաժողովը բնակչության մեջ սարսափ էր առաջացնում: Տանը, նկուղներում ձմեռվա համար բնակչության կողմից թաքցվող մի պարկ ցորենը կարող էր դիտվել որպես հակահեղափոխական գործողություն, կարմիր բանակի զինվորների բերանից խլելու փորձ, սպեկուլյացիայի նպատակ: Սրան հետևեց դեկտեմբերի 19-ին ընդունված ավելի սարսափելի պատժիչ դեկրետը՝ «Հայաստանի Ռազմա-հեղափոխական Կոմիտեի դեկրետը Գերագույն Հեղափոխական Տրիբունալի» մասին, որը պետք է հետապնդեր «հակահեղափոխական գործողությունները»՝ խորհրդային կարգերը տապալելու նպատակ հետապնդող դավադրությունները, ապստամբությունները և դրանց քարոզչությունը, բանվորա-գյուղացիական իշխանությունների գործողություններին դիմադրելը, Խորհրդային իշխանության մասին կեղծ տեղեկություններ ու լուրեր տարածելը, հաշվառման վերցված ապրանքների սպեկուլյացիան և այլն: Ընդ որում դրանց չափանիշները հստակ չէին .և շատ հեշտ էր մարդուն այս կամ այն հանցանքում մեղադրելը: «Բանվորա-գյուղացիական իշխանությունների գործողություններին դիմադրել» էր, օրինակ, ընտանիքի կողմից մթերված ձմեռային սնունդը չեկիստներին չհանձնելը:
1921թ. հունվարի 14-ին Հայաստան է գալիս Համառուսական Արտակարգ Հանձնաժողովի՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի նախագահ Գևորգ Աթարբեկովը: Նրա առաջին պահանջը Տրոցկու խորհուրդը կատարելն էր՝ Հայաստանի բոլոր նախկին սպաներին աքսորելը (այդ թվում նրանց, ովքեր արդեն ծառայության էին անցել Կարմիր բանակում): 1921թ. հունվարի 24-ին հրամայում են դեռևս կենդանի մնացած բոլոր սպաներին հավաքվել հայկական նախկին պառլամենտի շենքում «վերագրանցման համար», և հավաքված 1400 նախկին սպաներին աքսորում են Ռուսաստան, Ռյազան քաղաք: Նրանց տարել են հետիոտն, առանց տաք հագուստի, առանց սնունդի:
Դրան հաջորդում է բացահայտ տեռորը: Փետրվարի 9-ին ձերբակալվում է ոմն Լևոն Խանանյան, ով իբրև (գուցե և իսկապես-Հ.Խ.) մահափորձ է ձեռնարկել Խորհրդային ականավոր գործիչներից մեկի դեմ (նկատի ունեին Աթարբեկովին): Հայտարարվում է, որ «Խանանյանի ձերբակալությունը պարզեց խորհրդային պատասխանատու գործիչների նկատմամբ տեռորիստական ակտեր կազմակերպելու դաշնակցականների մտադրությունը…Խորհրդային իշխանությունը մեծահոգի է, բայց կարող է խստորեն և անխնա ոչնչացնել բոլորին, ով կհամարձակվի ոտնձգություններ անել բանվորների և գյուղացիների թանկ արյունով նվաճված իշխանության նկատմամբ… Մահափորձին մասնակից անձանց ձերբակալություններից զատ ՉԿ-ն, դաշնակցություն կուսակցության ստոր ծրագրերը ի դերև հանելու նպատակով, ստիպված էր ձերբակալել մի շարք դաշնակցական գործիչների որպես պանադների և հայտարարում է, որ դաշնակների ցանկացած փորձի պատասխանը կլինի պատանդների գնդակահարությունը և ընտանիքների նկատմամբ ռազմա-հեղափոխական ժամանակների այլ խիստ միջոցառումներ»( Великая Октябрьская.., 1957, с. 507—508):
Իրականում, իհարկե, Հայաստանում բոլշևիկյան իշխանությունը «բանվորների և գյուղացիների թանկ արյունով» չէ, որ նվաճվել էր, այլ բանվորներին ու գյուղացիներին կոտորղ թուրքերի հարկադրած Հեղկոմի ստեղծումով և ապա՝ Ադրբեջանի տարածքից առանց որևէ դիմադրության Կարմիր բանակի մուտքով: Բոլշևիկյան իշխանությունն իրականում նվեր էր տրվել բոլշևիկներին, և դրա գինը եղել էր «ռուսական արևելյան ծրագիրը»՝ հայ ժողովրդի արյան հաշվին: Գործող իշխանություններն էլ իրենց լիազորությունները վայր էին դրել առանց պայքարի և երկիրը բոլշևիկների իշխանությանն էին հանձնել պայմանագրով: Սա անհրաժեշտ եմ համարում կրկնել, քանի որ նույնիսկ այսօր դպրոցական պատմության դասագրքերը Հայաստանի բոլշևիկացման շրջանը ներկայացնում են խեղաթյուրված:
Այդ նույն ժամանակ, հունվար-փետրվար ամիսներին, Շիրակում թուրքերը կոտորում էին գյուղերի կանանց ու երեխաներին, տղամարդկաց քշում էին Թուրքիա՝ հարկադիր աշխատանքների (1921թ. ապրիլի 28-ին Ամերիկյան կոմիտեն Ջաջուռի լեռնանցքի մոտ հայտնաբերել էր հունվար-փետրվար ամիսներին սպանվածների 1 200-1 500 դիակ, «… տղամարդկանց դիակ բացարձակ չկա, արական սեռի զոհերից ամենատարիքով 14 տարեկան էր… Մեզ տեղեկացրին, որ բուն լեռնանցքում շատ դիակներ կան, սակայն անբարենպաստ եղանակային պատճառներով մենք չկարողացանք այնտեղ հասնել»,- Великая Октябрьская.., 1957, с. 557-558), իսկ ռուս և հայ բոլշևիկյան կառավարությունները չէին կարողանում խնդիրը կարգավորել իրենց դաշնակից թուրքերի հետ:
Շուտով ըմբոստանում է երկու կողմից՝ չեկիստներից ու թուրքերից ծայրահեղ դաժանությունների ենթարկվող բնակչությունը, գլխավորապես՝ Արևմտյան Հայաստանից փախստականները: Փետրվարի 18-ին ապստամբներին դիմադրելու կարողություն չունեցող բոլշևիկները նահանջում են՝ նախապես հապճեպորեն կացնահարելով Երևանի բանտում պահվող կալանավորներից առավել հայտնի քաղաքական, ռազմական ու հանրային գործիչներին:
Փետրվարյան ապստամբության մասնակիցներից ոմանք տեսել են սպանվածներին և գրել այդ մասին: Մի կողմ թողնելով դաշնակցական քաղաքական գործիչների նկարագրությունները (Սիմոն Վրացյան, Կարո Սասունի…), անդրադառնանք միայն բանտերում սպանվածների թաղմանը մասնակցած գրող երգիծաբան, անկուսակցական Լեռ Կամսարի հուշերին. «Բոլշևիկը Հայաստան մտավ սադայելյան ժպիտը երեսին: Սաստիկ սոված էր, որովհետև կոմունիստական Ռուսաստանից էր գալիս: Մի գիշերվա մեջ հավաքեց ժողովրդի բոլոր մթերքը՝ յուղ, միս, ալյուր, շաքար, չոր միրգ, աղ, պղպեղ, վերջապես՝ ամեն ինչ: Կերավ կշտացավ, բեղերը մաքրեց, կացնի սրությունը փորձեց ու վեր կացավ երկրում «սոցիալիզմ կառուցելու: Նախևառաջ հավաքեց ու բանտերը լցրեց Հայաստանի բոլոր խելացի, բոլոր ազնիվ, ժողովրդի մեջ հարգանք վայելող բոլոր մարդկանց: Բայց որովհետև Հայաստանի բանտերը քիչ հանցավորների համար էին կառուցված, հետևաբար չէին կարող իրենց մեջ տեղավորել մի ամբողջ ժողովուրդ, այդ պատճառով հրամայվեց հավաքված «հանցավորներին» մի կողմից կոտորել, որ տեղ բացվի նորերին: Ու կոտորվում, սելյոդկա ձկան նման շարվում էին բանտի ներքնահարկերում փորված անդնդախոր գերեզմանում: Հետագայում, բոլշևիկների հեռանալուց հետո ես անձամբ տեսա: Հարյուրավոր ընտիր հայեր ձեռներն ետևը կապված, գլուխները մեջտեղից կիսած, դարսված էին իրար վրա, արյան ճապաղիքի մեջ» («Կարմիր օրեր» 1957թ.):
Այնպես չի, որ բոլշևիկները երբեք չհասկացան անօրիության և օրինավորության «թեկուզ արտաքին ցուցադրության» կարևորությունը: Հիսուն տարի հետո, երբ նախկին բոլշևիկ, հետագայում ԽՍՀՄ բարձրագույն պաշտոնյա Ա.Միկոյանը գրում էր իր հուշերը Անդրկովկասի բոլշևիկացման մասին, չի անդրադառնում արդեն իշխանությունը վերցրած բոլշևիկների հակաօրինական, հանցագործ, առանց դատ ու դատաստանի մարդկանց պարզ սպանությունների խնդրին, չնայած այդ ձևակերպումը նրան անծանոթ չի, երբ խոսքը վերաբերում է բոլշևիկների հանդեպ իրականացված անօրիանականություններին: Պատմելով Բաքվի 26 կոմիսարների սպանության մասին, նա շատ հասկանալի գրում է. «Աջ էսեռ Ֆունտիկովի կողմից գլխավորվող Անդրկասպյան կառավարությունը, անգլիական հրամանատարության ցուցումով գողեգող, գաղտնի, առանց դատ ու դատաստանի, գազանաբար ոչնչացրեց <կոմիսարներին>: Ինչպե՞ս կարող էր դա տեղի ունենալ: Չէ՞ որ էսեռներին արդարացման համար պետք էր գոնե օրինականության պատրանք: …մենք եզրակացնում էինք, որ հակահեղափոխությունը գործում է իր անգլիական տերերի ցուցումով: Իսկ նրանց մեր հարցաքննություններ պետք չէին»( А.Микоян, Так было, гл. 3, http://militera.lib.ru/memo/russian/mikoyan/01.html): Պե՞տք է արդյոք սրանից եզրակացնել, որ հայ բոլշևիկներն էլ գործում իրե՛նց «անգլիացի տերերի», տվյալ դեպքում՝ ռուս բոլշևիկների ցուցումով, թե՞, այնուամենայնիվ, սա տեղական նախաձեռնություն էր:
Այնուամենայնիվ, ինչպես գրում է նույն ինքը Միկոյանը, էսեռները նախանձախնդիր էին իրենց պատիվը վերականգնելու: «1919թ. մարտին, երբ մենք բանտից նոր էինք դուրս եկել, Բաքվում հայտնվեց էսեռների կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի անդամ, հայտնի իրավաբան Վադիմ Չայկինը: …Չայկինը տեղեկացրեց, որ ինքը ջանում է պարզել Բաքվի կոմիսարների հետ հաշվեհարդարի բոլոր փաստացի հանգամանքները: Նա այդ անում էր ոչ միայն իբրև մասնագետ իրավաբան, այլև որպես էսեռների կուսակցության անդամ, պարզելու համար, թե կառավարության մեջ մտնող իր կուսակցության որևէ անդամ մասնակցություն ունեցե՞լ է արդյոք այդ սպանությանը: Նա ուզում էր ինքն առաջինը բացահայտել նրանց, դատապարտել և այդպիով մաքրել իր կուսակցությունն անվանարկող խայտառակ հետքը» (Ա.Միկոյան, նույն տեղում):
Իսկ բոլշևիկներն այդպես էլ երբեք չկամեցան հետաքննություն անց կացնել և փորձել իրենց կուսակցության անունը մաքրել խայտառակությունից: Ընդհակառակն, նույնիսկ իշխանության մենատեր լինելով, իշխանությունն իրացնելու գործում որդեգրեցին ահաբեկությունը:
Բոլշևիկները հետ են քաշվում Արտաշատ, շարունակելով իրենց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում տեռորի ենթարկել ահաբեկված բնակչությանը: Այդ տեռորը հավանաբր այնպիսի չափեր էր ընդունել, որ բռնություններից առանձնապես չխորշող Ս.Օրջոնիկիձեն մարտի 18-ին ստիպված էր զգուշացնել Գ.Աթարբեկովին. «Շատ ընկերներ հաղորդում են, որ ձեր գործողությունների շրջաններում տեղի են ունենում անիմաստ գնդակահարություններ, գնդակահարում են գերիներին և այլն: Խստորեն պնդում եմ շատ զգույշ լինել և ոչ մի դեպքում ձեռք չտալ գերիներին, և առհասարակ ես անընդունելի եմ համարում տեռորի մեթոդն ու բնակչության համատարած ահաբեկումը»( РГАСПИ, Ф.85, Оп.14, Д.74, Лл. 1-2. Подлинник, Յու.Բարսեղովի գրքում՝ էջ 465):
Ապրիլի սկզբին բոլշևիկները վերագրավում են իշխանությունը: Խորհրդային կառավարումը Հայաստանում վերսկսելուց հետո առաջին հրամանը Արտակարգ հանձնաժողովի նախագահի հրամանն էր, որով նա կոչ էր անում աշխատավորներին վերադառնալ իրենց առօրյա գործերին և չհավատալ «կացնով սպանվածների» մասին դաշնակցականների անհիմն ստերին ու պրովոկացիաներին, միաժամանկ հասկացնելով, որ բանվորներն ու գյուղացիները պատժի չեն ենթարկվի՝ ի տարբերություն մաուզերիստների և խմբապետերի:
Թուրքահայերը սպառնալի՞ք են Թուրքիայի համար
Պատիժներով ու սիրաշահումներով, սովը հաղթահարելով, այստեղից-այնտեղից կադրեր բերելով կայանում էր խորհրդային իշխանությունը: Սակայն մտավորականությունը, բայց հատկապես հայ գաղթականությունը՝ թրքահայությունը շատ դժգոհ էր Կարսի պայմանգրից, և դա խորապես անհանգստացնում էր բոլշևիկներին, ովքեր պարտավորվել էին ողջ Խորհրդային տարածքում թույլ չտալ Թուրքիայի «նկատմամբ պայքարելու նպատակ ունեցող խմբերի ձևավորում կամ առկայություն»: Թուրքերը թուրքահայերի առկայությունն ինքնին խորհրդային Հայաստանում դիտարկում էին որպես այդպիսի նպատակ ունեցող խումբ: Ավելին՝ դեռ կար Թուրքիայի համար ատելի Դաշնակցական կուսակցությունը: Մեծ հաշվով թե բոլշևիկները, թե թուրքերը թուրքահայերին դիտարկում էին որպես դաշնակցականների:
Ցեղասպանության շրջանում Արևմտյան Հայաստանի տարածքում կենդանի մնացած հայության զգալի մասը կուտակվել էր Կովկասում, մեծ մասը՝ Հայաստանի տարածքում: Մինչև 1920թ. նրանց մեծ մասը, հատկապես Մուշից, Սասունից, Բիթլիսից փախածները դեռևս ապրելու տեղ չուներ: Հայտի է, որ հազարավոր փախստականներ՝ կանայք, երեխաներ, ուղղակի շրջում էին Անդրանիկի զորամասերի ետևից, և զինվորների օգնությամբ սնվում էին: Մինչև այսօր Հայաստանի Թալինի, Շիրակի շրջանների գյուղերում հարյուրավոր մարդիկ պատմում են, որ իրենց պապերն ու տատերը երկու-եևրեք տարի թափառել են Անդրանիկի հետ: Շատ-շատերը մահացան սովից ու համաճարակային հվանդություններից հատկապես Երևանի փողոցներում, Էջմիածնում՝ վանքերի պատերի տակ, Ալեքսանդրապոլում…Մուդրոսի զինադադարից հետո շատ-շատերը հավատացին, որ Անտանտի դաշնակիցները երաշխավորում են պարտված Թուրքիայում իրենց անվտանգությունը և վերջապես վերադարձան հայրեինք՝ Վան, Արճեշ, Բիթլիս, Բուլանըխ, Հաճըն, Խարբերդ, Երղնակ… Եվ ընկան երկրորդ ջարդերի հորձանուտը՝ այս անգամ Անտանտի վերահսկողությունից դուրս գտնող հատվածներում գործող քեմալականների հարվածի տակ: Հայաստանից Անդրանիկի մեկնելուց հետո, 1920թ. փախստականները փորձեցին ժամանակավորապես տեղավորվել ՛՛որևէ տեղ՛՛: Այդ հարցում գործող իշխանություններից օգնություն չստանալով, փախստականների նախկին ֆիդայական առաջնորդները նախաձեռնությունն իրենց ձեռքը վերցրին: Նրանք շարունակում էին զինված մնալ և, ի թիվս այլոց, փորձում էին հայ բնակչությանը պաշտպանել թուրքական բանակի կամայականություններից: Ահա հենց նրանք էլ որոշեցին, որ իրենք բնակություն կհաստատեն Թուրքիայի հետ գծված սահմանամերձ տարածքներում՝ առաջիկա հնարավորության դեպքում հայրենիք վերադառնալու հույսով: Այդ տարածքները, սակայն, լեռնային էին և մեծ մասամբ Արարատյան դաշտավայրում ապրող մահմեդական բնակչության ամառային քոչավայրերն էին: Փախստականները նրանց վախեցնելով, երբեմն էլ՝ բռնությամբ գրավեցին այդ բնակավայրերի մեծ մասը և երեքից-հինգ տարի թափառող հայ փախստականների զգալի մասը տեղավորվեց մահմեդականներից դատարակված բնակավայրերում: Մահմեդականների զգալի մասն անցավ այլևս Թուրքիայի տարածք հանդիսացող Իգդիր, մի մասն էլ՝ Արարատյան դաշտավայրի մահմեդական բնակավայրեր:
Թվում էր, որ Կարսի պայմանագրով և Լոզանի կոնֆերանսով հայրենիք վերադառնալու հույսով սահմանային գոտիներում ժամանակավորապես հաստատված Արևմտահայ գաղթականները պիտի վերջնականապես հույսները կտրեին վերադարձի գաղափարից: Սակայն գաղթականության մեջ լուրեր էին տարածվել, որ Կարսի պայմանագիրը ժամանակավոր է, որ քսան տարի անց այն վերանայվելու է և իրենք վերադառնալու են հայրենիք: Սա պատճառներից մեկն էր, որ գաղթականությունը շարունակում էր ապրել սահմանամերձ գոտիներում, իրենց բնակության վայրերը համարում էր ժամանակավոր և առհասարակ շարունակում էր կողմնորոշված մնալ վերադարձի գաղափարին:
Սահմանամերձ տարածքներում հաստատված հայ փախստականները բոլշևիկների և, իհարկե թուրքերի կողմից ընկալվում էին որպես Թուրքիայի դեմ թշնամական գործողությունների հնարավոր հեռանկար ունեցող խումբ: Առաջին տարիներին ամեն ինչից զրկված և բազմաթիվ կորուստներ տված փախստականները հանապազօրյա հացի խիստ մեծ կարիք ունեին, ինչը հաճախ հայթայթում էին պարզ կողոպուտով՝ անցնելով Թուրքիայի տարածք համարվող իրենց նախկին հայրենիք և կողոպտելով տեղի քրդերին, հմարելով, որ իրենք ընդամենը ետ են վերցնում իրեցից կողոպտածը: Սա բոլշևիկյան իշխանության լուրջ գլխացավանքներից մեկն էր, բայց մարդկանց կերակրելու այլ տարբերակ չէր առաջարկվում: Նրանք առհասարակ չէին հասկանում սոցիալիզմի, ունեցվածի ազգայնացման գաղափարները, բայց, իրականում ունեցվածք չունենալով, նրանք բոլշևիկների դեմ գաղափարական պայքար չէին մղում: Նրանք փորձում էին իրենք իրենց կերակրել, տանիք ունենալ գլխներին և դրա համար հայ բոլշևիկների կողմից չհետապնդվել: Բոլշևիկներին շատ էր անհանգստացնում փախստականների այս կիսանկախ վիճակը, նրանց մոտ զենքի առկայությունը: Անշուշտ, բոլշևիկների նախաձեռնած պատժիչ գործողություններին փախստականները հաճախ դիմադրում էին: Առաջին իսկ հնարավորությունը պետք էր օգտագործել իրերի այդ վիճակին վերջ տալու համար: Լուծումը գտնվում է անօրինականն օրինականացնելու միջոցով:
ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
Ազգագրագետ
Комментариев нет:
Отправить комментарий