Իրեն քաղաքակիրթ համարող ցանկացած երկրի քաղաքացի հազիվ թե ցանկություն ունենա նման ցեխաջրում (տես լուսանկարը) լողանալ։ Արցախում այս ջուրն օգտագործում են ոչ միայն լողանալու, այլև խմելու, կերակուր պատրաստելու համար։
Իրեն քաղաքակիրթ համարող ցանկացած երկրում քաղաքացիներն անմիջապես դատի կտային այն հիմնարկին, որն իրենց այսպիսի «ջուր» է մատակարարում։ Արցախում ոչ միայն դատի չեն տալիս, այլև ջրի մատակարարման հարցով զբաղվող հիմնարկը, տվյալ դեպքում՝ «Ջրմուղ-կոյուղի» ՓԲԸ-ն վերջերս ուզում էր կրկնակի բարձրացնել ջրի սակագինը։ Հավելենք, որ եղած սակագինը առնվազն 3-4 անգամ բարձր է... Մեզ մոտ քաղաքացիներին հիմարի տեղ դնելու ցինիզմն էլ է շատ բարձր։ Նորմայից բազմիցս բարձր...
ՉԵՄ ՄԵՂԱԴՐՈՒՄ, ԲԱՅՑ...
Արցախյան գոյամարտի տարիներին երբ տղամարդիկ հեռանում, փախչում էին վտանգված հայրենիքից, ես նրանց չէի կարողանում ներել։ Անգամ երբ իմ ծանոթներից կամ ընկերներից էին։ Հանրապետական թերթում հրապարակել էի այն գրող-մտավորականների ցուցակը, ովքեր այդ տարիներին լքել էին Հայրենիքը։
Շուրջ 20 տարի է անցել։ Պատերազմի տարիներին Արցախից հեռացած շատերն այսօր ռուսաստաններում և այլուր երիցս լավ են ապրում, առնվազն 100 անգամ ավելի լավ քան ես՝ իմ ընտանիքով։ Սակայն այսօր ևս ինչ էլ պատահի, ես երբեք չեմ լքի հայրենի հողը։ Իմ կյանքն աշխարհի ուրիշ ոչ մի անկյունում չեմ պատկերացնում...
Բայց այսօր ես չեմ կարողանում մեղադրել պատերազմի դաժան բովով անցած այն մարդկանց, այն տղաններին, ովքեր հեռանում են Հայրենիքից։ Բացարձակապես չեմ կարողանում մեղադրել, հիմք ու պատճառներ չեմ գտնում, և դա է ամենասարսափելին...
Իմ այս խոսքերը մորթապաշտներին, վախկոտներին չեն վերաբերվում։ Այստեղ նրանց լինել-չլինելը մի հաշիվ է։ Ամենափոքր վտանգի դեպքում նրանք, միևնույն է, ծլկելու են։ Իմ աչքի առաջ այն տղաներն են, ովքեր արյուն են թափել մեր հողի համար։ Նրանցից շատերը բազմանդամ ընտանիք ունեն, երեխաներ ունեն։ Ոմանք սարսափելի պայմաններում են ապրում, ոմանք, դրան գումարած՝ ոչ մի կերպ չեն կարողանում աշխատանք գտնել։ Շատերը տասնյակ, անգամ հարյուրավոր անգամ ճակատները պատին խփելուց հետո կոտրվում են, հերթական անգամ հիասթափված տուն վերադառնալով ու փոքրիկների անմեղ ու սպասողական աչքերին նայելով, անզորությունից քիչ է մնում լան։ Եվ մի օր էլ, ուրիշ ոչ մի ելք չտեսնելով, ցավով կապում են ճամպրուկներն ու հեռանում իրենց արյան, առողջության գնով ազատագրված և մերսեդեսներով, դղյակներով հեղեղված հայրենի երկրից... Իմ աչքի առաջ այդ մարդիկ են...
Իմ հարազատներից մեկն Արցախյան ազատամարտի տարիներին վիրավորվել էր։ Տեղափոխվել էր Երևան և վիրահատվել։ Պատերազմից հետո նպաստ էր ստանում՝ որպես 2-րդ կարգի հաշմանդամ։ Մի քանի տարի հետո 2-րդ կարգը փոխեցին ու դարձրին 3-րդ կարգ։ Մի որոշ ժամանակ էլ անցավ։ Երևանից ժամանած բժշկական հանձնաժողովը «ստուգեց» ու նրան զրկեց կարգից։ Ընտանիքը, երեխաներին պահելու համար ստիպված այնպիսի աշխատանքներ էր կատարում, որ իրեն հակացուցված էր, չէր կարելի։ Հետո «աշխատանքային սեզոնն» ավարտվեց ու նա մնաց անգործ...
Բարեբախտաբար, նա չի մտածում հայրենի հողը լքելու մասին։ Ավագ որդին մի տարի հետո կզորակոչվի բանակ՝ իր նման հազարավոր տղաների պես պաշտպանելու մեր երկիրը։ Այս մարդիկ են մեր ներկան ու ապագան։ Ամեն ինչ պետք է անել, որ նրանք երբեք չմտածեն օտար ափեր մեկնելու մասին։ Այլապես մի օր մենք կորցնելու ենք այն ամենաթանկը, ինչ թշնամուց պաշտպանել ենք կյանքի ու արյան գնով՝ մեր Հայրենիքը։
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ
ԳՈՅԱՄԱՐՏՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԸ ՀԱՎԵՐԺԱՑՆՈՂ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ՊԱՏԱՐԱՅՈՒՄ
Արցախի Հանրապետության նախագահ Բակո Սահակյանը մայիսի 20-ին, այցելել է Ասկերանի շրջանի Պատարա գյուղ եւ այնտեղ մասնակցել Արցախյան ազատամարտում զոհված պատարացիների հուշարձանի բացման հանդիսավոր արարողությանը:
Նա կարեւորել է հայրենիքի ազատության ու անկախության համար նահատակված հերոսների հիշատակը հավերժացնող նման կոթողի կառուցումը եւ երախտագիտություն հայտնել բոլոր նրանց, ում ջանքերով իրականացվել է այդ ազգանպաստ նախաձեռնությունը:
Բակո Սահակյանը նշել է, որ Պատարա գյուղի բնակիչներն անձնվիրաբար մարտնչել են Արցախի բոլոր ճակատներում, իրենց դրսեւորել որպես խիզախ ու քաջարի մարտիկներ եւ այսօր էլ ծառայում են Պաշտպանության բանակի շարքերում: Նա վստահություն է հայտնել, որ գյուղի բնակիչները նման եռանդով կշարունակեն ապրել եւ աշխատել` ի փառս մեր պետության ու ժողովրդի:
Նախագահը պետական պարգեւներ եւ արժեքավոր նվերներ է հանձնել մի խումբ ազատամարտիկների: Միջոցառումանը մասնակցում էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանը, Ազգային ժողովի նախագահ Աշոտ Ղուլյանը, պաշտոնատար այլ անձինք:
ՆՈՐ ԷՋ։ Արցախյան ազատամարտում զոհված մարտիկների հիշատակին հուշարձաններ կան Արցախի գրեթե բոլոր մեծ ու փոքր գյուղերում, շրջկենտրոններում։ Ցավոք առայսօր, ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմից շուրջ 20 տարի հետո մայրաքաղաք Ստեփանակերտում չկա Ազատամարտում նահատակված ստեփանակերտցիների հիշատակը հավերժացնող մի հուշարձան։ Ցավալի է շատ։
ՖՐԱՆՍԻԱՑԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԸ ՀԱՆԴԵՍ Է ԵԿԵԼ ՀՕԳՈՒՏ ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏԻ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ՎԵՐԱԲԱՑՄԱՆ
Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի պատգամավոր Վալերի Բուայեն գրավոր դիմել է երկրի արտաքին գործերի նախարարությանը` նշելով Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ ուղիղ օդային հաղորդակցության վերականգնման անհրաժեշտության մասին եւ կոչ արել աջակցել Ստեփանակերտի օդանավակայանի բացմանը, հաղորդում է «Nouvelles d'Arménie»-ին:
Պատգամավորի նամակում մասնավորապես ասվում է. «1992 թ. Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողության համար հայերի եւ ադրբեջանցիների միջեւ մղվող պայքարը Ստեփանակերտի օդանավակայանը օգտագործման համար ոչ պիտանի դարձրեց: 2008 թվականից Լեռնային Ղարաբաղում վերակառուցվել է օդանավակայանը եւ թռիչքուղին:
Այդուհանդերձ, երբ օդանավակայանի վերակառուցումն արդեն ավարտվել է եւ այն համապատասխանում է անվտանգության չափանիշներին, Ադրբեջանի կառավարությունն արգելում է օդային տարածքի օգտագործումը, իսկ ադրբեջանական բանակն սպառնում է խփել քաղաքացիական օդանավերը: Եթե անգամ ուղղաթիռների որոշ թռիչքներ իրականացվում են, դա բավարար չէ մեկուսացումը վերացնելու համար, հատկապես որ եղանակային խիստ պայմանները խանգարում են ձմեռային շրջանում ուղղաթիռների թռիչքին»:
Բուայեն կոչ է արել աջակցել Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ օդային հաղորդակցության վերականգնմանը: «Հրադադարի ռեժիմից հետո դեռեւս շարունակվող լարվածության պայմաններում կարեւոր է, որ Ֆրանսիան առաջատար դեր ունենա Երեւանի եւ Ստեփանակերտի միջեւ ուղիղ հաղորդակցության հաստատման գործում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակում»,- նշել է ֆրանսիացի պատագամավորը` խնդրելով հայտնել այն գործողությունների մասին, որը Ֆրանսիայի ԱԳՆ-ն մտադիր է իրականացնել այդ ուղղությամբ:
ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿՆԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆՈՒՄ ՆՍՏԱՑՈՒՅՑ ԷԻՆ ԱՐԵԼ
Մայիսի 10-ին Երևանի Ազատության հրապարակում նստացույց են հայտարարել մի քանի ազատամարտիկներ, հետագայում նրանց թիվը հասել է 30-ի: Նրանք պահանջել են վերանայել իրենց կենսաթոշակի հաշվարկման կարգը եւ արժանապատիվ թոշակ նշանակել: Մայիսի 13-ին նստացույցի մասնակիցները երթով շարժվել են կառավարություն եւ նամակ հանձնել վարչապետին:
Արցախյան ազատամարտի կամավոր մասնակից Վարդգես Սմբատյանը Հայաստանի կառավարությունից պահանջում է հաշմանդամ ազատամարտիկների կենսաթոշակի բարձրացում, ինչպես նաեւ բնակարաններ նրանց համար: Այս մասին NEWS.am-ի թղթակցի հետ զրույցում նշեց ինքը՝ վարդգես Սմբատյանը:
Նրա խոսքով՝ Հայաստանում շատ ազատամարտիկներ կան, որոնք ապրում են ծանր սոցիալական պայմաններում, բացի այդ հաշմանդամություն ունեն կամ պարզապես հիվանդ են: «Նրանք ապրում են սոցիալական ծանր պայմաններում եւ պետական աջակցության մեծ կարիք ունեն: Ներկայումս մենք դիմել են նստացույցի, որպեսզի գոնե սեփական ուժերով հասնենք ինչ-որ լուրջ արդյունքի»,- ընդգծեց ազատամարտիկը:
Ըստ Tert.am-ի, գեներալ Մանվել Գրիգորյանի թիկնազորի պետը ազատամարտիկներից մեկից` Ստեփան Ստեփանյանից (նրան մարտական ընկերները Ռեմբո մականուն են կնքել) հետ է վերցրել գեներալի տված 5-րդ բրիգադի հուշամեդալը։
Ազատամարտիկը խոստովանեց, որ նման բան եղել է, սակայն ուղղեց. «Ոչ թե ինքն է վերցրել, այլ ես եմ վերադարձրել։ Ոչինչ, ինչ անենք, ի՞նչ են տվել, որ ինչ էլ խլում են»։ Պատճառը եղել է իր և գեներալի թիկնազորի պետի միջև տեղի ունեցած վեճը, երբ նա ասել է, որ արժանի չէ այդ մեդալին։ Իսկ արժանի չէ, քանի որ միացել է ազատամարտիկների նստացույցին։
«Ես ոչ մեկի դեմ չեմ բողոքում, ես արդարություն եմ միայն պահանջում, իմ «զասլուգայի» համար եմ այդ ամենն անում, իմ արդարության, իմ թոշակի բարձրացման համար։ Որ խոսակցությունը գնաց, իրար չհասկացանք, ես էլ ասեցի պետք չի ձեր խաչը ձեզ լինի»,- նշեց նա։
ԱԴՐԲԵՋԱՆԸ ԿՐԿԻՆ ԶՎԱՐՃԱՑՆՈՒՄ Է
Ըստ news.am-ի, Ադրբեջանում որոշել են քրեական պատասխանատվության ենթարկել նրանց, ովքեր կհամարձակվեն մեկնել Լեռնային Ղարաբաղ: Հիշեցնենք, որ նախկինում այնտեղ սահմանափակվում էին մարդկանց «պերսոնա նոն-գրատա» հայտարարելով, զանազան «սեւ ցուցակներ» կազմելով, դրանից բխող Ադրբեջան մուտք գործելու արգելքով:
Ինչպես տեղեկացնում է ԱՊԱ գործակալությունը` վկայակոչելով Միլլի Մեջլիսը, համապատասխան դիրքորոշումները կամրապնդվեն «Ադրբեջանի Հանրապետության օկուպացված տարածքների մասին» օրենքով: Հոդվածի առաջին մասում մատնանշվում է, որ պետության այն քաղաքացիները, ովքեր Ադրբեջանի հետ ելքի-մուտքի արտոնագիր չեն կնքել, ինչպես նաեւ այն քաղաքացիները, ովքեր չունեն Ադրբեջանի քաղաքացիություն, կարող են հայտնվել «ադրբեջանական օկուպացված տարածքներում» (նկատի է առնվում Լեռնային Ղարաբաղը եւ ազատագրված տարածքները) միայն Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքից՝ համապատասխան ընթացակարգով Ադրբեջանի ԱԳՆ-ից կամ դիվանագիտական ներկայացուցչություններից մուտքի արտոնագիր ստանալով:
Բացի այդ, այն երկրների քաղաքացիները, որոնք Ադրբեջանի հետ առանց վիզայի ռեժիմի մասին պայմանագրեր ունեն, կարող են նշված տարածքներ այցելել միայն Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքից՝ Ադրբեջանի ԱԳՆ-ի, ՆԳՆ-ի եւ ՊՆ-ի կողմից ստացած թույլտվության հիման վրա: Այն անձինք, ովքեր կխախտեն այս դիրքորոշումը, կենթարկվեն պատասխանատվության Ադրբեջանի ՔՕ հոդվածների համապատասխան: Օրինագիծը մոտակա ժամանակներս կքննարկվի Միլի Մեջլիսում:
Այլ կերպ ասած, նման դիրքորոշումը նշանակում է քրեական պատասխանատվության ենթարկում բոլոր նրանց, ովքեր կայցելեն Արցախ։ Իրականում ադրբեջանական իշխանությունների կողմից Լեռնային Ղարաբաղ այցելության «թույլտվությունը» ուղղակի ձեւականություն է, իսկ մուտքը Լեռնային Ղարաբաղ Ադրբեջանի կողմից ուղղակի անհնար է: Օտարերկրացիներին Լեռնային Ղարաբաղ այցելելու համար դատելը պարզունակ փորձ է՝ ավելի խորացնել շրջափակումը եւ վախեցնել զբոսաշրջիկներին:
ԱՐՑԱԽՈՒՄ ԳՐԱՆՑՎԵԼ Է ՆՈՐ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ
Մայիսի 16-ին, ԼՂՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրը գրանցել է Արցախի տարածքում գործող 11-րդ կուսակցությունը` ազգային ուղղվածությամբ եւ սոցիալ-դեմոկրատական գաղափարախոսությամբ «Ազգային վերածնունդ» կուսակցությունը:
Կուսակցությունն ընդդիմադիր է Արցախի իշխանություններին, որտեղ հիմնականում ներկայացված են «Ազատ Հայրենիք», «Արցախի ժողովրդավարական» եւ «Հայ հեղափոխական դաշնակցություն» կուսակցությունների ներկայացուցիչները:
Կուսակցությունը նպատակ ունի Արցախի Հանրապետությունում հասնել իշխանության եւ բիզնեսի տարանջատմանը, հնարավորինս բնապահպանական ուղղվածության տնտեսության ստեղծմանը, գյուղական աղքատության վերացմանն ու գյուղական ենթակառուցվածքների արդիականացմանը, սոցիալական ապահովության նոր համակարգի ստեղծմանը, ապակենտրոնացմանը:
Կուսակցության հիմնադիր համագումարը տեղի էր ունեցել 2013 թ. փետրվարի 24-ին, Ասկերանի շրջանի Խաչեն գյուղում: Մինչեւ կուսակցական բոլոր մարմինների ձեւավորումը կուսակցությունը կղեկավարվի ժամանակավոր վարչության կողմից: Կուսակցության նախագահը Հայկ Խանումյանն է:
ՇՈՈՒՆ ԱՎԱՐՏՎԵՑ, ԿՐՔԵՐԸ ԹԵԺԱՑԱՆ
«Եվրոտեսիլ-2013» կոչվող շոուից բավական է մի քանի համար դիտել, և անմիջապես պարզ կդառնա, որ դրանց մեծ մասն այնքան նման են իրար, ասես դուրս եկած լինեն միևնույն ինկուբատորից։ Այն ինքս ինձ համար վերանվանեցի «Եվրոթութակ-2013» (կամ՝ «Եվրոինկուբատոր-2013»)։
Եզրափակիչիչը չեմ նայել, որովհետև ինձ համար շոուն Արվեստ չէ՛։ Սա շոուբիզնես է։ Իրականում ո՛չ շոուն, ո՛չ բիզնեսը ոչ մի առնչություն չունեն Արվեստի հետ։ Մինչ այդ Հայաստան ներկայացնող երգը լսել էի ու ապշել, թե ինչպե՞ս կարող է ինքնատիպ ու հարուստ երաժշտական ժառանգություն ունենալ, բայց աշխարհին ներկայանալ մի կատարումով, որտեղ ազգային բացարձակապես ոչինչ չկա և որը եվրոպացիք վաղուց ամեն օր տեսնում են ու երևի արդեն զզվում են դրանից։
Նույնն էլ քաղաքական դաշտում. ունենալով պատմական, իրավական, քաղաքական բոլոր հաղթաթղթերը, Արցախյան խնդրում խայտառակ պարտվում ենք։ Պատճառը մեկն է՝ Հայոց աշխարհում բոլոր ոլորտներում պարահանդեսը ղեկավարում են դիլետանտներն ու դեբիլները։
Ինչ վերաբերում է Հայաստանը ներկայացնող երգչի՝ 18-րդ տեղը գրավելու կապակցությամբ մեզանում բարձրացված ողբին, ապա դա նույնիսկ ծիծաղելի էլ չէ։ Հայաստանից երիցս հզոր (նույնիսկ ամոթ է համեմատելը) Ֆրանսիան, Անգլիան, Իտալիան կամ շատ այլ եվրոպական երկրներ այդ մրցույթում կարող են տասնյակում տեղ չգրավել, բայց նրանք դա չեն համարում ապտակ իրենց արժանապատվությանը կամ երկրի պատվին։ Ուղղակի մենք մեզնից անկյալ ազերիների հետ մի ապուշ մրցակցության ենք դուրս եկել այդ հարթակում ու կարծում ենք, թե աշխարհը բերանը բաց մեզ է նայում...
Վ. ՕՎՅԱՆ
ԻՆՏԵՐՆԵՏԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՄԲ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ 79-ՐԴ ՏԵՂՈՒՄ Է
NetIndex ընկերությունը հրապարակել է Ինտերնետի արագության աղյուսակը: Հայտնի է դարձել, որ աշխարհի 182 երկրների թվում ամենաարագ ինտերնետն ունի Հոնկոնգը։ Այստեղ համաշխարհային ցանցի արագությունը վայրկյանում 46.54 մեգաբիթ է։
Երկրորդը Լիտվան է՝ 37.82 մեգաբիթ/վայրկյան ցուցանիշով: Լավագույն եռյակը եզրափակում է Թայվանը՝ 36.78 մեգաբիթ/վայրկյան ցուցանիշով։ Ամենաարագ ինտերնետն ունեցող երկրների լավագույն տասնյակում հայտնվել են նաև Անդորան (35.41 մեգաբիթ/վայրկյան), Լյուքսեմբուրգը (34.01 մեգաբիթ/վայրկյան), Նիդեռլանդները (32.47 մեգաբիթ/վայրկյան), Հարավային Կորեան (32.12 մեգաբիթ/վայրկյան), Շվեդիան (31.24 մեգաբիթ/վայրկյան), Սինգապուրը (30.84 մեգաբիթ/վայրկյան) և Ճապոնիան (30.70 մեգաբիթ/վայրկյան)։
Իսկ Հայաստանի զբաղեցրած տեղի մասին. Այն գտնվում է 79-րդ հորիզոնականում՝ արձանագրելով 7.23 մեգաբիթ/վայրկյան ցուցանիշ։ Ռուսաստանը գտնվում է 26-րդ հորիզոնականում (19.15 մեգաբիթ/ վայրկյան), Վրաստանը՝ 52-րդ (12.18մ մեգաբիթ/վայրկյան), Թուրքիան՝ 68-րդ (8.17 մեգաբիթ/ վայրկյան), Ադրբեջանը՝ 119-րդ (4.06 մեգաբիթ/վայրկյան), Իրանը՝ 163-րդ տեղում (2.17 մեգաբիթ/վայրկյան)։ Ամենադանդաղ ինտերնետը Մալավիում է, որտեղ դրա արագությունը կազմում է 0.88 մեգաբիթ/վայրկյան։
hayeli.am
ԿՐԵՄԼԸ ԸՆԴԴԵՄ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՃԱՆԱՉՄԱՆ
«Ստատուս-քվոն անընդունելի է բոլորի համար, առաջին հերթին Ադրբեջանի, Հայաստանի, եւ նրանց համար, ովքեր ապրում են Լեռնային Ղարաբաղում՝ ես դրանում խորապես համոզված եմ: Ստատուս-քվոն նշանակում է ոչ միայն ադրբեջանական տարածքների վերադարձի հարցի չկարգավորվածություն, այլ նաեւ Հայաստանի տնտեսական շրջափակում, դրա համար էլ այստեղ որեւէ մեկին պետք չէ համոզել այդ կարգավիճակի անընդունելիության հարցում», Մոսկվայում հայտարարել է ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը, Ադրբեջանի արտգործնախարար Էլմար Մամեդյարովի հետ համատեղ մամուլի ասուլիսի ընթացքում:
Լավրովը նաեւ հայտարարել է, որ Ռուսաստանի համար ստատուս-քվոն անընդունելի է, որովհետեւ «իրենց հարեւանների, բարեկամների միջեւ երկար եւ բարդ հակամարտություն է», իսկ հանգստությունն ու կայունությունը Կովկասում Ռուսաստանի համար հանդիսանում է արտաքին քաղաքական առաջնահերթություն:
Այն, որ Ռուսաստանի իշխանությունը կարող է անել հայտարարություններ, որոնք ոչ միայն չեն համապատասխանում Հայաստանի շահին՝ որպես Ռուսաստանի դե յուրե ռազմավարական դաշնակից, այլ նույնիսկ հայ ժողովորդի արժանապատվությունը կարող են ոտնահարել, դարձել է սովորական բան:
Ռուսաստանի որեւէ հայտարարություն Հայաստանում չի արժանանում քաղաքական համարժեք արձագանքի: Լռում է թե իշխանությունը, թե ընդդիմությունը: Եվ եթե իշխանության դեպքում պարզ է, թե ինչով է պայմանավորված լռությունը, ապա ընդդիմության դեպքում ամեն ինչ առավել քան նողկալի է: Անգամ այսպես ասած ազգայնական դիրքերից հանդես եկող քաղաքական ուժերը չեն համարձակվում հստակ գնահատականներ տալ Ռուսաստանի հայտարարություններին: Թեեւ, խոշոր հաշվով, իհարկե լավ էլ պարզ է, թե ինչով է պայմանավորված այդ տոտալ լռությունը: Որովհետեւ ընդդիմություններն իրենց հաղթանակների եւ պարտության կնիքները ստանում են Մոսկվայում, հետեւաբար իշխանությունից ավելի պակաս կախված չեն մոսկովյան տրամադրություններից:
Արդյունքում, ՌԴ-ն շարունակում է անել հայտարարություններ, որոնք հակասում են Հայաստանի ռազմավարական շահին:
Իսկ ինչու՞ հանկարծ Մոսկվան որոշեց խոսել ստատուս-քվոյի անընդունելիության մասին:
Արդյոք այն պատճառով, որ համաշխարհային քաղաքականության այսպես ասած երկրորդային շուկայում Ղարաբաղի անկախության ճանաչման գործընթացը բավական դինամիկ թափ է հավաքել, ինչը Ռուսաստանին սպառնում է տարածաշրջանում ազդեցության որոշակի կորստով, որովհետեւ ամենակարեւորը՝ կկորչի այն միֆը, որ Ռուսաստանն է հայ ժողովրդի միակ բարեկամը:
Իսկ Ռուսաստանի տարածաշրջանային ազդեցության զգալի մասը հիմնված է հենց այդ միֆի վրա: Մոսկվան կարող է կորցնել իր ազդեցությունը ստատուս-քվոյի վրա, ինչքան որ ավելի միս ու արյուն ստանա ճանաչման գործընթացը, թեկուզ երկրորդային հարթության վրա:
Ահա թե ինչու է Կրեմլը փաստացի դուրս գալիս Ղարաբաղի միջազգային ճանաչման գործընթացի դեմ եւ հիշեցնում, որ ստատուս-քվոն պահելն անընդունելի է, մոռանալով, որ այդ ստատուս-քվոն ռազմավարական դաշնակցի թանկ արյան գնով ձեռք բերած հաղթանակն է, անվտանգությունը, որի կորուստը նշանակելու է նաեւ անվտանգության կորուստ եւ անվտանգության ապահովման հարցում ինքնուրույնության զգալի կորուստ:
Հայաստանում իհարկե Լավրովի հայտարարությունները կշարունակեն մատնվել լռության: Ինչ իմանաս, մեկ էլ տեսար Ռուսաստանը դեռ հրավերներ ունի Հայաստանի ընդդիմադիրների կամ այլընտրանքայինների համար պահած: Չարժե հրավիրվել Մոսկվա հայհոյանք լսելու եւ զրկվել Հայաստանում հայհոյելու ռեսուրսներից:
ՋԵՅՄՍ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
lragir.am
ՄԵՐ ՍԽԱԼՆԵՐԻ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ ՄԵՐ ՄԵՋ ԵՆ
Երբ լուրջ-լուրջ վերլուծություններ ու կարծիքներ եմ կարդում առ այն, որ մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանն իր դաշնակից Հայաստանին մատակարարվող գազի սակագինը բարձրացրել է կամ «Եվրոտեսիլ» կոչվող շոուում Հայաստանի ներկայացուցչին 2 միավոր է տվել, Ադրբեջանին՝ 12, ներառյալ նաև՝ Մոսկվայում ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի և Ադրբեջանի արտգործնախարար Էլմար Մամեդյարովի հետ համատեղ մամուլի ասուլիսի ընթացքում «ռազմավարական դաշնակցի» հայտարարությունը, ըստ որի՝ Ղարաբաղյան խնդրում «Ռուսաստանի համար ստատուս-քվոն անընդունելի է» և այլն, մնում եմ տարակուսած հարցադրումներից՝ «մեր մեծ բարեկամ», «ռազմավարական դաշնակից» Ռուսաստանն ինչո՞ւ է այդպես անում...
Այդ հարցի պատասխանն իմանալու համար ընդամենը պետք է ճանաչել դիմացինին։ Տվյալ դեպքում՝ Ռուսաստանին։ Իսկ նրան ճանաչելը դա ռուս ընկերոջ հետ բաժակ զարկելը չէ միայն և ոչ էլ ռուս ժողովրդի ազնիվ զավակ ու տղամարդ լրագրող Վլադիմիր Սոլովյովի՝ մեր ժողովրդի մասին ասված հիանալի խոսքերը։
Պարզապես պետք է դիմել սեփական պատմությանը, այլ ոչ թե այն ամուր փակել ու բանալին դնել գրպանում։ Պատմությունը հպարտանալու կամ դառն ճակատագիրը ողբալու համար չէ միայն։ Պատմությունից սովորաբար նաև դասեր են քաղում, որպեսզի ոչ միայն անցյալի սխալները չկրկնեն, այլև նոր սխալներ չգործեն։
1828 թվականից ի վեր, երբ «ռուսի օրհնած ոտքը» մտել է Հայաստան ու այն դարձրել իր գաղութը, կարճ ժամանակ հետո պարզ է դարձել, որ այդ երկրին Հայաստանը պետք է միայն որպես տարածք՝ առանց բնիկ ազգաբնակչության։ Առայսօր ոչինչ չի փոխվել, որովհետև Ռուսաստանն առաջին հերթին կայսրություն է, որ դարեր ի վեր ընդարձակվել է ոչ միայն արևմուտքից արևելք, այլև՝ հյուսիսից հարավ՝ մինչև Կամչատկա և Հայաստան, ճանապարհին ոտնատակ անելով կամ միաձուլելով բազում մանր-մունր ցեղերի ու ժողովուրդների։
Թե այդ կայսրությունն ինչքան է գոյատևելու, դժվար է գուշակել։ Թերևս մեզ համար դա չէ էականը, այլ այն, որ այդ ընթացքում մեր երկիրն ավելի շուտ չվերանա աշխարհի քարտեզից։ Ի տարբերություն մեզ, ռուսները բազմամիլիոն ազգ են, կայսրության փլուզումից հետո առնվազն երկու Ուկրաինայի չափ պետություն մնալու է։ Մեր պարագայում գլխավոր խնդիրն այն է լինելու, որ ոտնատակ չընկնենք ու ընդմիշտ կորցնենք մեր մատնաչափ երկիրը։
Հատկապես երբ դրա շատ դառը փորձն ունենք՝ Արևմտյան Հայաստանի կորուստը։
Վերջապես եկեք հասկանանք, որ այսօր Հայաստանի ու Ռուսաստանի միջև «բարեկամությունն» ընդամենը Ստրուկի և Տիրոջ բարեկամություն է։ Դրա թարմ վկայությունները՝ էներգակիրների մենաշնորհը Ռուսաստանին հանձնելը, սեփական տարածքի մի որոշ մասը երկարաժամկետ ու առանց վարձավճար նրան հանձնելը՝ ռազմաբազաների համար։ Որքան գիտեմ, Կիրգիզիան իր տարածքում տեղադրված ռազմաբազաների համար վարձավճար է ստանում թե՛ ԱՄՆ-ից, թե՛ ՌԴ-ից...
Սա լուրջ հոդվածի թեմա է։ Այս պահին ավելի ծավալվելու ցանկություն ու ժամանակ չունեմ։ Եզրափակեմ. մեր բոլոր դժբախտությունների ու սխալների պատճառները պետք չէ ուրիշ տեղ փնտրել։ Այն մեր մեջ է։ Քանի դեռ ինքներս չենք ուզում ձերբազատվել մեր մեջ նստած ստրուկից, քանի դեռ ազգային արժանապատվություն, ինքնասիրություն հասկացությունները մեզ համար վերացական ինչ-որ բաներ են, մեր դռանն ուղտի պես միշտ չոքած է լինելու ոտնատակ ընկնելու և որպես ազգ ու երկիր վերանալու վտանգը։
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ
ԻՆՉՈ՞Ւ Է ՄՈՍԿՎԱՆ ԽԱՂՈՒՄ ՄԵՐ ԴԵՄ
Երկօրյա պաշտոնական այցով Մոսկվա է մեկնել Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Էլմար Մամեդյարովը: Այսօր նա հանդիպել է ՌԴ իր գործընկերոջ` Սերգեյ Լավրովի հետ և, ըստ ՌԴ արտգործնախարարության պաշտոնական հաղորդագրության, քննարկվել են հարցերի լայն շրջանակ` կապված քաղաքական ու տնտեսական երկկողմ հարաբերությունների, տարածաշրջանային համագործակցության և հատկապես` ԼՂ հակամարտության կարգավորման հետ:
Մամեդյարովի այցը հետաքրքական է երկու առումով: Նախ` այն տեղի է ունենում հայ-ռուսական քաղաքական հարաբերություններում առաջացած որոշակի լարվածության ֆոնին`պայմանավորված, մի կողմից, եվրասիական ինտեգրացիոն պրոյեկտներից խուսափելու և ԵՄ-ի հետ գործակցության խորացման ուղղությամբ Հայաստանի վարած քաղաքականությամբ, մյուս կողմից` գազի սակագնի հարցում ռուսական կողմից զիջումների չգնալու պատճառով Հայաստանի նկատմամբ Մոսկվայի փաստացի գործադրած սոցիալ-տնտեսական հսկայական ճնշումներով: Երկրորդ` Մամեդյարովը Ռուսաստան է այցելել նաև ռուս-ադրբեջանական հարաբերություններում վերջին ամիսներին կուտակված էական խնդիրների պաշարով: Խոսքն առաջին հերթին վերաբերում է Գաբալայի ռադիոտեղորոշիչ կայանի վարձակալության շարունակման հարցում երկու կողմերի միջև համաձայնության չկայացմանը, ինչի պատճառով ռուսական կողմն արդեն նոյեմբերին վերջնականապես կազատի կայանը: Բացի դրանից` բոլորովին վերջերս ՌԴ վարչապետ Դմիտրի Մեդվեդևի հրամանագրով կասեցվեց Բաքու-Նովոռոսիյսկ նավթամուղի շահագործման վերաբերյալ պայմանագրի գործողությունը, որն ապահովում էր Ռուսաստանի տարածքով ադրբեջանական նավթի տարանցումը արևմտյան շուկաներ: Որոշման պատճառը, ըստ ռուսական կողմի, եղել է այն, որ Ադրբեջանը չի կատարել տարեկան 2.5 մլն տոննա ծավալով նավթի արտամղումը այդ խողովակաշարով, ինչը վերջինս դարձրել է տնտեսապես անշահավետ: Սրան կարելի է ավելացնել նաև Գյումրիում տեղակայված ռուսական 102-րդ ռազմաբազան տեխնիկապես ու նոր զինատեսակներով համալրելու գործընթացը, որը Բաքվում լուրջ մտահոգությունների տեղիք է տվել:
Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների սառեցման որոշակի ազդակ է նաև այն հանգամանքը, որ 2012թ. մարտին Վլադիմիր Պուտինի` Կրեմլ վերադառնալուց հետո առ այսօր երկու երկրների նախագահների մակարդակով հանդիպում չի կայացել: Չի կարելի բացառել, որ Մամեդյարովի այս այցը պայմանավորված է երկկողմ հարաբերություններում կուտակված անվստահության մթնոլորտը հաղթահարելու ձգտումներով: Հատկապես այս փուլում Բաքվին դա անհրաժեշտ է` մի կողմից հայ-ռուսական հարաբերությունների վերաիմաստավորման գործոնն օգտագործելով Հայաստանի նկատմամբ դիրքային առավելություն ստանալու և տարածաշրջանում Ռուսաստանի վստահելի գործընկերոջ կարգավիճակը ձեռք բերելու համար, իսկ մյուս կողմից` Ադրբեջանում այս աշնանը կայանալիք նախագահական ընտրություններին ընդառաջ ալիևյան կլանի համար Ռուսաստանի աջակցությունն ստանալու:
Բոլոր դեպքերում Բաքվի այս ձգտումները հիանալի հնարավորություն են տալիս Մոսկվային` մեծացնելու քաղաքական ու հոգեբանական ճնշումները Հայաստանի վրա: Մամեդյարովի հետ հանդիպումից առաջ ՌԻԱ "Նովոստի" գործակալությանը տված հարցազրույցում ՌԴ ԱԳՆ տեղեկատվության և հրատարակչության դեպարտամենտի ղեկավար Մարիա Զախարովան հայտարարեց, թե Ադրբեջանը հանդիսանում է Ռուսաստանի ռազմավարական դաշնակիցը: Այս միտքը բանակցություններից հետո կայացած ասուլիսի ընթացքում արտահայտեց նաև Սերգեյ Լավրովը: Բացի դրանից` վերջինս, անդրադառնալով ԼՂ հակամարտության կարգավորմանը, հայտարարել է, թե բանակցող կողմերի միջև փոխզիջումը դժվարանում է հատկապես այն պատճառով, որ
"Հայաստանը պնդում է, թե իր համար, իբրև բանակցությունների հիմք, ընդունելի է միայն Մադրիդյան սկզբունքների 2007թ. տարբերակը, իսկ Ադրբեջանը պարտադիր է համարում աշխատանքների շարունակումը Մադրիդյան սկզբունքների` 2009-ին թարմացված տարբերակի հենքի վրա":
Փաստացի, այդպիսով, Լավրովը խախտում է ԼՂ բանակցությունների գաղտնիության սկզբունքը այն դեպքում, երբ Ռուսաստանը հանդիսանում է ԵԱՀԿ ՄԽ երեք համանախագահներից մեկը, և երբ արդեն վաղը ՄԽ համանախագահներն իրենց հերթական այցն են կատարելու տարածաշրջան: Սակայն խնդիրը ոչ այնքան վերջիններիս հետ է կապված, որքան այն փաստի, որ, իրավիճակը նման լույսի ներքո ներկայացնելով, Լավրովն ուղղակի, թե անուղղակի հենց Հայաստանի շահերին է հարվածում, քանի որ ստացվում է, որ ձեռք բերված վերջին պայմանավորվածություններից հրաժարվում ու նախկին` 2007թ. դիրքերին է վերադառնում ոչ թե Բաքուն, այլ հենց Երևանը: Այսինքն` ապակառուցողականությունը դրսևորում է հայկական կողմը: Լավրովը նաև նշել է, որ հակամարտության գոտում ստեղծված ստատուս քվոյի շարունակումն անընդունելի է:
Թեեւ սա, ընդհանուր առմամբ, տեղավորվում է ՄԽ համանախագահող երկրների համաձայնեցված դիրքորոշման շրջանակում, սակայն խնդիրը Լավրովի կողմից բերվող հիմնավորումն է. "Առկա ստատուս քվոն նշանակում է ոչ միայն ադրբեջանական տարածքների վերադարձման, այլ նաև Հայաստանի շրջափակման հարցի չլուծում",- ասում է ՌԴ արտգործնախարարը: Նա փաստացի անտեսում է բանակցությունների ամենաառանցքային հարցը` ԼՂ կարգավիճակի հստակեցումը: Լավրովի մեկնաբանություններից կարելի է այնպիսի տպավորություն ստանալ, թե ընթացող, ավելի ճիշտ` սառեցված բանակցությունների ողջ իմաստն այդ տարածքները վերադարձնելու մեխանիզմների հստակեցման մեջ է:
Ըստ էության` Հարավային Կովկասում Մոսկվան սկսել է քաղաքական մանևրների նոր շրջափուլ: Դա առաջին հերթին ներառում է Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման օրակարգը, ինչն անհրաժեշտ է քաղաքական ու էներգետիկ ոլորտում տարածաշրջանում վերահսկողության լիարժեքության ապահովման համար: ՌԴ-ն արդեն սկսել է Բաքու-Նովոռոսիյսկ նավթամուղի շահագործման նոր պայմանների շուրջ բանակցությունները ադրբեջանական կողմի հետ, և հասկանալի է, որ նման շտապողականությունը պայմանավորված է Ադրբեջանին Բաքու-Ջեյհան այլընտրանքային նավթամուղային նախագիծը վերակենդանացնելուն չմղելու մարտավարական խնդրով: Երկրորդը Իրանի և դրա շուրջը սեղմվող օղակն է, որտեղ Ադրբեջանին վերապահված է առանցքային դերակատարումներից մեկը: Մյուս կողմից, իհարկե, Հայաստանի արտաքուստ եվրոպականացման մղումները զսպելու խնդիրն է, ինչը, փաստորեն, Մոսկվան փորձում է լուծել թե՛ տնտեսական և թե՛ քաղաքական ճնշումներն ուժեղացելով: Սա խոսում է տարածաշրջանում ստեղծված նոր իրավիճակի և դրանում Հայաստանի տեղը վերաճշգրտելու` ի հայտ եկող անհրաժեշտության մասին:
Գևորգ ԴԱՐԲԻՆՅԱՆ
yerkir.am
ՄԵՐ ՍԿԱՈՒՏԸ ՁԵՐ «ԶԱՐԹՈՆՔ»-ԻՆ ՎՆԱՍ ՉԷ՞
Վերջերս Ստեփանակերտում ակտիվացել են սկաուտները: Նրանց կողմից բաժանված թերթիկում գրված է. «...2010 թ. օգոստոսի 3-10 Շուշիում «Հայկի Սերունդ» ԵՀԿ-ն առաջին անգամ կազմակերպեց «Հայորդիներ» անունը կրող համահայկական սկաուտական առաջին բանակումը մոտ 100 հոգու մասնակցությամբ՝ Արցախից, Հայաստանից եւ Իրանից: ...Օգոստոսի 9-ը համարվեց «Հայորդիներ» Արցախի սկաուտական շարժման հիմնադրման օր:
Շարժումը, որը ստեղծվել է որպես «Հայկի Սերունդ» ԵՀԿ-ին կից գործող «Հայորդիներ» սկաուտական բաժանմունք, առաջնորդվում է գործունեության հատուկ կանոնակարգով, ունի իր կառավարման մարմիններն ու օղակները եւ նպատակադրված է տարածվել հանրապետության բոլոր բնակավայրերում՝ որպես համաարցախյան կազմակերպություն»:
Թերթիկի վերջում ներկայացված է սկաուտական դավանանքի 12 հիմնական կետերը.
1. Սկաուտի խոսքը ճշմարիտ է:
2. Սկաուտը հնազանդ է:
3. Սկաուտը հավատարիմ է:
4. Սկաուտը միշտ օգնում է ուրիշներին:
5. Սկաուտը բոլորի հետ բարեկամ է:
6. Սկաուտը բարեկիրթ է:
7. Սկաուտը խոսում է մաքուր հայերենով:
8. Սկաուտը սիրում եւ պաշտպանում է կենդանիներին ու բնությունը:
9. Սկաուտը միշտ ուրախ է ու խանդավառ:
10. Սկաուտը աշխատասեր եւ հետետղական է:
11. Սկաուտը տնտեսող է:
12. Սկաուտը մաքուր է մտքով, խոսքով եւ գործով:
Արցախի Հանրապետությունը հարգելով մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները, միջազգային մարդասիրական նորմերը, ԼՂՀ Սահմանադրությամբ կարող են սահմանափակվել դրանք միայն օրենքով, եթե դա պիտանի, անհրաժեշտ եւ համարժեք է պետական կամ հասարակական անվտանգության, հասարակական կարգի պահպանման, հանցագործությունների կանխման, հանրության առողջության ու բարոյականության, այլոց իրավունքների եւ ազատությունների, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանության համար:
Բացի դրանից Արցախում գործում են մի շարք օրենքներ, որոնք արգելում են այս կամ այն կազմակերպությունների մուտքը կրթական հաստատություններ: Դա ինքնին պարզ է ու հասկանալի, բայց արի ու տես, որ «Հայորդիներ» Արցախի սկաուտական շարժման առաջնորդները մուտք են գործել Ստեփանակերտի N 7 դպրոցը, հավաքագրել 6-րդ դասարանի աշակերտներին, նրանց տեղափոխել իրենց գրասենյակը եւ «ենթարկել մշակման»: Եւ այդքանը կատարվել է խաբեությամբ, երեխաներին հայտարարել են, թե կիրակնօրյա միջոցառում է կազմակերպվում դպրոցում: Արդյունքում… Իրավապահ մարմինները առայսօր լռում են:
Ծանոթ լինելով ՀԱՍԿ գործունեությանը Հայաստանում, Սփյուռքում եւ ընդհանրապես միջազգային սկաուտական շարժմանը, որեւէ խնդիր չունենք այդ միջազգային կազմակերպության եւ դրա հովանավորների հետ, որն ըստ իր գաղափարախոսության գործունեություն է ծավալում աշխարհով մեկ եւ իրագործում իր նպատակները: Մեզ համար մտահոգիչ է այն հանգամանքը, որ նրանք ուզում են մեր դպրոցահասակ երեխաներին եւ պատանիներին կտրել ազգայի-հոգեւոր արմատներից եւ դաստիարակել աշխարհաքաղաքացիության ոգով: Նշվածի վկայությունը հայ սկաուտների «Ես գայլիկ եմ» ուսուցողական ձեռնարկն է, որը նախատեսված է 6-11 տարեկան երեխաների համար:
Ներկայացնենք ձեռնարկի հակիրճ բովանդակությունը.
1. ՀՍՇ Գլխավոր քարտուղար դոկ. Ժ. Մորեյոնի խոսք
2. ՀԱՍԿ-ի Կենտրոնական վարչության խոսք
3. Քիպլինգ «ԵԹԵ»
4. Գայլիկության հիմնադրությունը
Մաս I - Փափուկ թաթիկի գիտելիքները
1. Մաուգլիի պատմությունը
2. Գայլիկի խոստումը
3. Գայլիկի աղոթքը
4. Գայլիկության նշանաբանը
5. Հինգ հոդվածները
6. Մեծ Կանչը
7. Գայլիկական թոթեմը
8. Վեցյակ եւ ոհմակ
9. Ոհմակի օրենքը
10. Փողկապի կապ
11. Մեր հայրենիքը
12. Տերունական աղոթքը
Մաս II - Միաստղ գայլիկի գիտելիքները
1. Գայլիկական արարողություններ
2. Երեք շրջանակ
3. Կապեր եւ հանգույցներ
4. Հետախուզական նշաններ
5. Ի՞նչ է արշավը, ի՞նչ է բանակումը
6. Գայլիկական կարգեր, աստիճաններ եւ պաշտոններ
7. Կազմակերպության դրոշը
8. Հայաստանի Հանրապետության օրհներգը
9. Հայկական թագավորական հարստությունները
10. Մեծ Հայքը եւ հայոց մայրաքաղաքները
11. Մայրցամաքները
12. Օվկիանոսները
13. Աշխարհի ժողովուրդները
Մաս III - Երկաստղ գայլիկի գիտելիքները
1. Գայլիկական տարազը
2. Գայլիկ աստիճանավորների տարբերանշանները
3. Կողմնաճանաչություն
4. Հետախուզական նշաններ
5. Կապեր եւ հանգույցներ
6. Արշավի եւ բանակումի համար անհրաժեշտ գույքեր
7. Վրան լարելը եւ կրակ վառելը
8. ՀՀ զինանշանը
9. Պատմական Հայաստանի բնաշխարհը. լեռները, գետերը եւ լճերը
10. Հայոց նշանավոր թագավորները
11. Հայաստանի անկախ հանրապետությունները
12. Հայոց գրերի գյուտը
13. Հայերը՝ քրիստոնյա առաջին ժողովուրդ
14. Երկինքն իր բազմահազար անակնկալներով
«Ես գայլիկ եմ» ուսուցողական ձեռնարկից պարզ երեւում է, թե սկաուտները ինչպես են ուզում մեր երեխաներին դաստիարակել գայլական ոհմակի ոգով, կարեւորելով «Գայլիկի աղոթքը» եւ «Ոհմակի օրենքը», իսկ հետագայում ծառայելու համաշխարհային «Մեծ ոհմակին»:
Հարկ է նշել, որ հայի հոգեկերտվածքի (մենթալիտետ) մեջ գայլի պաշտանմունք երբեք չի եղել, այն հատուկ է մեր հարեւան թուրքերին (բավական է հիշել Արցախյան պատերազմի «գորշ գայլերին») եւ այլ ագրեսիվ ազգերի:
Սկաուտների կողմից որդեգրած ոհմակը կարող է հիմք հանդիսանալ կազմակերպված հանցագործության կառույց ստեղծելու համար:
Կարեւորելով «Մեր ուժը, մեր միասնության մեջ է» դրույթը, որը եղավ Արցախյան ազգային-ազատագարական շարժման, պատերազմի հաղթանակների եւ պետության կայացման գրավականը, մեզ մտահոգում է տվյալ կազմակերպության մուտքը Արցախ, ելնելով հետեւյալ հիմնավորումներից.
1. Գործունեության ձեւաչափ ընտրությունից՝ դպրոցներում սկաուտական խմբերի ստեղծումից, որը հակասում է «Կրթության մասին», «Հանրակրթության մասին» եւ «Երեխաների մասին» ԼՂՀ օրենքներին եւ «ԼՂՀ պետական հանրակրթական ուսումնական հաստատություն» պետական ոչ առեւտրային կազմակերպության օրինակելի կանոնադրությանը:
2. Արցախի հանրակրթական դպրոցներում 2006 թ. սեպտեմբերի 1-ից գործում է ազգային «Զարթոնք» մանկապատանեկան դպրոցական կազմակերպությունը, որն իր նպատակներով եւ ծրագրերով ոչնչով չի զիջում սկաուտների հայտարարած նպատակներից:
3. Սկաուտների գործունեությունը, որը պարունակում է գաղտնիության էլեմենտներ, ինչպես նաեւ հասարակությունը բաժանելը «մերոնց» եւ «այլոց», հանգեցնելու է հասարակության միասնության քայքայմանը եւ ջլատմանը:
Սկաուտների իրար բարեւելը, հրաժեշտ տալը եւ ընդհանրապես ամեն մի գործողություն խորհրդանշանական է, որը կապ չունի մեր ազգային արժեքների հետ: Նրանք կատարում են իրենց վերապահված «վեհ» առաքելությունները:
Նշեք նաեւ, որ սկաուտական կազմակերպության կենտրոնները գտնվում են Անգլիայում եւ Շվեյցարիայում: Ստացվում է, որ մեր մատաղ սերնդի դաստիարակությունը հանձնում ենք օտարներին:
Հարց է ծագում, ինչո՞ւ են սկաուտները Արցախում որպես թիրախ ընտրել 6-րդ դասարանի աշակերտներին: Պատասխանը պարզ է՝ նրանք դեռահասներ են եւ գտնվում են որպես անհատ ձեւավորման նախնական փուլում: Նման երեխաներին տալով համապատասխան դաստիարակություն՝ կիրառելով ժամանակակից հոգեբանական ազդեցության մեթոդները, հեշտությամբ կարելի է դարձնել ապազգային սերունդ՝ աշխարհաքաղաքացիներ: Նման սերունդը ավելի շատ հպատակվելու է իր դաստարակներին եւ կատարելու է նրանց հրամանները, քան՝ դառնալու են Հայոց երկրի արժանի զավակներ, չեն ենթարկվելու պետական իշխանությունների որոշումներին, դառնալու են «5-րդ շարասյան» անդամներ՝ լավ կազմակերպված եւ պատրաստված, ռազմականացված բանակ, որոնք կատարելու են օտարների կամքը՝ վեհ գաղափարների քողի տակ: Ժամանակի ընթացքում նրանց քանակական աճը շանտաժի է ենթարկելու իշխանություններին եւ պարտադրելու է որոշումներ ընդունելիս հաշվի առնել նրանց տեսակետները:
Ի դեպ, սկաուտ նշանակում է հետախույզ, բայց պարզ չէ թե Արցախում ո՞ւմ են հետախուզելու եւ՝ ո՞ւմ համար: Ավելորդ չէ նշելը, որ հայրենասիրության ոգով դաստիարակված եւ ոչ մի սկաուտ պատերազմի ժամանակ այդպես էլ չեկան Արցախ պաշտպանելու մեր հայրենիքը, դրժեցին իրենց տրված երդումը՝ պաշտպանել արդարներին եւ անօգնականներին: Պարզապես, նրանք պետք է հրաման ստանային կենտրոնից, բայց չստացան, ստացան միայն պատերազմի հաղթական ավարտից հետո եւ եկան ջլատելու մեր միատար ազգը:
Ավելորդ չէ նշել, որ մայիսի 24-ին ԱՄՆ ազգային սկաուտական կազմակերպությունը որոշում է ընդունել հոմոսեքսուալ անչափահաս սկաուտներին վերականգնել շարքերում:
Վերը նշված փաստերը ապացուցում են, թե ինչպես են գործում սկաուտները եւ նման կազմակերպությունները՝ խաբեության, հոգեբանական ազդեցության արգելված միջոցներով, արտաքին գրավչությամբ՝ քայլ առ քայլ հասնելու համար իրենց վերջնական նպատակին:
Ծանոթ լինելով միջազգային սկաուտական շարժմանը, նրանց գործելաոճին, կանոնադրությանը, կազմակերպական կանոններին, խորհրդանիշներին եւ այլն, գտնում ենք որ նրանց գործունեությունը Արցախում նպատակահարմար չէ:
ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
"Верь сам в себя, наперекор Вселенной" - интервью с Артуром ИШХАНЯНОМ
Артур Михайлович Ишханян, 1960 года рождения. Родился в Карабахе, в деревне Шош, закончил с золотой медалью школу № 2 в Джермуке, поступил в Московский физико-технический институт МФТИ на факультет аэрофизики и космических исследований по специальности «термодинамика и аэродинамика». Специальность связана с полетом космических летательных аппаратов, когда они входят в плотные слои атмосферы. Даже в открытом космосе всегда есть, например, межзвездная пыль, есть взаимодействие с ней, и в результате возникает много интересных проблем.
Окончил институт в 1983 году с красным дипломом и особым нагрудным академическим знаком, который выдавался каждый год только двум выпускникам. В 1987 году вернулся в Армению и поступил на работу в Институт физических исследований Академии наук. Никогда ни в какой партии не состоял, не занимался никакой политической деятельностью. С самого начала принял участие в Карабахском движении – от передовой до производства оружия. В частности, с самого начала событий в сотрудничестве с инженером из того же Института физических исследований Грантом Азизбекяном мы создали ручной гранатомет из подручных материалов, точнее из труб дорожных осветительных столбов, и поставляли эти гранатометы в том числе отряду Леонида Азгалдяна.
С Леонидом Азгалдяном у меня связана интересная история. В первый день приезда в Армению я сел на автобус из аэропорта и прямым ходом отправился в Академию наук. И первым человеком, с которым я заговорил в Ереване, оказался именно незнакомый мне Леонид Азгалдян. Мы столкнулись в дверях Академии наук, он пропустил меня, заметил у меня некоторое смятение, потому что я никогда не бывал здесь раньше и ничего не знал. Поинтересовался, куда мне, и в общем стал первым моим знакомым в Армении.
Я считаю своим долгом всюду говорить об Азгалдяне, потому что рождение таких личностей – это уникальное и необъяснимое явление. Ему пока еще не воздали по достоинству, хотя в этом году есть для этого формальный повод – семидесятилетие со дня рождения.
Уже в марте 1988 года, через несколько недель после Сумгаита, пошли разговоры о том, что надо взяться за оружие. Возникло несколько инициативных групп по разработке и производству оружия, и Леонид одним из первых начал над этим работать. Как рассказывают, он немного постоял на митинге, потом ушел со словами: «Нет, ребята, это не дело, надо заниматься оружием». Как я позднее узнал, Леонид всегда считал, что с нами человечество поступило нехорошо и в этом виноваты мы сами, потому что потеряли способность к сопротивлению. Он знал, что время воевать настанет. И при первых митингах стал готовиться к войне.
Я знал в своей жизни еще одного похожего человека с такой же глубокой убежденностью и таким же обостренным чувством справедливости. Его я знал гораздо лучше, чем Леонида. Это был муж моей сестры Сергей Хашхаян, скончавшийся от инфаркта в 1982 году, когда ему было всего 30 лет. Их семья проживала в Румынии, в СССР они оказались в 1946 году, и не знаю, какими судьбами попали в Среднюю Азию. В Ташкенте он познакомился с моей сестрой, которая училась в университете.
Сергей практически не говорил по-армянски, никогда не бывал в Армении. Он сразу, с первых минут знакомства, ухватился за меня и уже не отпускал все пять лет до своей смерти, даже тогда, когда я учился в Москве. Работал он на Ташкентском авиастроительном заводе, стал там в 29 лет руководителем отдела технического контроля. Он был уверен, что рано или поздно будет война, мы не должны терпеть то, что произошло, терпеть то, что с нами сделали. В советских условиях он умудрялся собирать оружие – покупал обрезы, боеприпасы. И когда я в связи с его кончиной прилетел из Москвы, сестра мне передала патроны, гранаты, двенадцать разных обрезов, даже автомат – все это Сергей собирал в ожидании начала войны, которую тогда никто не мог себе представить. Я, как положено, сделал в стене тайник и спрятал все это. Что потом стало с тайником, мне неизвестно, потому что с началом межнациональных столкновений сестра с детьми уехала из Ташкента.
Сергей хорошо знал математику и физику, очень любил науку, был жизнерадостным человеком, ходил на охоту и рыбалку. Но одновременно считал, что создан солдатом, и говорил мне: «Понимаешь, Артур, сломан хребет нашей нации. Она может восстановиться только тогда, когда мы поймем, что надо сопротивляться, воевать». Ни с кем другим он на эти темы не разговаривал. Кроме его отца и меня никто не знал о том, что он готовится к столкновению с турецким миром и вообще со всем теми в мире, кто нес ответственность за Геноцид. Все это он говорил в конце 1970-х – начале 1980-х годов. И он говорил именно те слова, которые я потом слышал из уст Леонида: надо воспитывать себя и готовить к жестокой борьбе. Сергей был интернационалистом, он считал необходимым воевать именно против преступного государства, прежде всего турецкого, а не против народа. Они оба были исключительно интеллигентными людьми, терпеть не могли малейшей несправедливости, на молекулярном уровне не могли понять, как можно, например, взять взятку. Взяточников, карьеристов, искателей во всем личной выгоды они оба считали чумой, раковыми опухолями, из-за которых и удалось сломать хребет нации.
Леонид и его ребята работали над ракетами. Он был глубоко убежден, что Армении в ближайшем будущем нужен сильный ВПК. С самого начала он считал, что нужно заниматься неуправляемыми ракетами, и ставилась задача на перспективу, что они должны долетать до Баку – то есть иметь дальность 300-400 км. Напомню: в отличие от снаряда, ракета имеет собственный двигатель. Их группа потратила много времени, разработав нестандартное топливо на основе местного сырья – хлоропренового каучука, производимого в Армении. Впоследствии удалось создать ракету тактического действия, которая летела на 10 км. Через некоторое время после начала работ, когда дело было относительно налажено, Леонид оставил свою группу и пошел создавать свой отряд, а потом и Освободительную армию. Ребята из его группы разрабатывали ракеты еще несколько лет и довели до очень хорошего состояния, они могли лететь уже на несколько десятков километров. И тогда их разработки прикрыли.
В конце 1989 года мы вместе оказались на Арагаце, где главврач санатория с самого начала карабахских событий превратил огромную подведомственную ему территорию, огороженную забором, в настоящий полигон, куда привезли станки и т.п. 22 января 1990 года в присутствии всех групп прошли очень успешные испытания нашего гранатомета. Главврач, который предоставил нам территорию, закричал, что оружие победы создано, проставил нам ящик коньяка «Ахатамар» – мы пили, радовались. Вечером я подумал, что давно не был дома, рядом с беременной женой. На склонах Арагаца, естественно, лежал снег, вызвали вездеход, спустили на несколько километров ниже, оттуда на «виллисе» Шурик Таманян и Леонид Азгалдян повезли меня домой в Ереван в 11 часов вечера. Через полчаса мы отвезли мою жену в больницу, и утром у меня родился сын.
Вначале наши гранатометы изготавливались тайно, различные детали делали на разных заводах: «Армэлектро», Станкостроительный завод, «Орбита», «Сириус» и т.д. Работы координировал Артавазд Закарян, начальник ОКБ завода «Орбита», который впоследствии стал заместителем председателя Военно-промышленной комиссии при правительстве РА (председателем был премьер-министр), ответственным именно за этот военный блок.
Интересно, что мы попытались организовать производство гранатометов в Карабахе. Были две одновременные попытки: моя и Александра Таманяна, мы поехали туда с разницей в три дня. Это было во время комендантского часа – Таманяна арестовали, он попал в Агдамскую тюрьму, и Галина Старовойтова предприняла очень много усилий, чтобы его освободили. Я пытался организовать производство в Степанакерте. Нам удалось изготовить только небольшое количество минометов. Таманян позднее предпринял еще одну попытку, и она оказалась более удачной, на электромеханическом заводе наладили нормальное производство.
С Александром Таманяном, внуком архитектора Таманяна, мы тесно сотрудничали. Очень часто он лично принимал участие в испытаниях наших гранатометов. Он был таким лихим человеком и всегда брался за дело, когда становилось опасно…
Следом за усовершенствованием нашего гранатомета мы начали создавать аналог «катюши», тоже упрощенный вариант. После организации регулярной армии эти работы замедлились, а потом вообще прекратились. Работами руководил полковник Днеприк Багдасарян, чей юбилей недавно отмечали. С первых дней он их курировал вместе с генералом Гургеном Далибалтаяном, впоследствии начальником штаба наших Вооруженных Сил.
В августе 1991-го мы сдали первый аналог «катюши». А потом в конце года, когда началось широкомасштабное азербайджанское наступление, и был подписан приказ о создании армии, мы перешли на работу в Инженерный центр Академии наук, занялись там разработкой современного оружия, о котором сейчас не стоит говорить конкретно. Это было уже государственной программой, и мы работали над ней несколько лет. Я руководил теоретическими разработками, хотя принимал участие и во всем прочем. Впоследствии эту тему, самый крупный из военно-промышленных проектов, постепенно закрыли.
Конечно, были ожесточенные протесты. Гагик Гиносян (см. статью «Воин света» в журнале «АНИВ» №15. – Прим. ред.) вспоминает, что они протестовали всеми возможными способами. То же самое рассказывает и Аветик Григорян, который работал у Владимира Никогосяна, во второй группе по ракетам и руководил теоретическими исследованиями. Мы все протестовали, поскольку считали, что ни в коем случае нельзя поставить нашу армию в зависимость от матобеспечения извне. Это означает стратегическую зависимость, такие поставки могут быть в любой момент перекрыты, и армия окажется в тяжелейшей ситуации.
Были протесты, были жаркие обсуждения, тем не менее проект закрыли «не глядя». Причем в нашем случае вообще без всяких объяснений, а в случае других разработок говорили, что то же самое будет гораздо дешевле купить за границей. Это решение принималось не в одночасье, политику свертывания таких работ они вели в течение многих лет и в зависимости от силы и влияния групп разработчиков закрывали одни проекты раньше, другие – позже. В конце концов, закрыли все. И сейчас даже в высших эшелонах признают, что это было недальновидное, неправильное решение. Оно прямым образом отразилось также на научном потенциале страны. Вместе того чтобы огромное количество инженеров и ученых было вовлечено в эти работы, многие ушли в коммерцию и прочие сферы или просто эмигрировали из страны.
Последние три года проблема обсуждается на самом высоком уровне, и было принято решение постепенно восстановить разного рода разработки. Министр обороны выступил со статьей о необходимости курса на создание собственного оружия. Создали какую-то комиссию в правительстве. Планируют строить ВПК, и уже определены некоторые темы и направления. Сейчас, конечно, это очень трудно сделать, прошло уже почти пятнадцать лет после того как все закрыли.
Решение о закрытии принималось на самом высоком уровне?
Естественно. Конкретно нашу работу курировал Комитет национальной безопасности. Кураторами были в разные годы Вано Сирадегян, Давид Шахназарян и Норат Тер-Григорьянц.
Генерал Норат Тер-Григорьянц резко выступал против решения о закрытии. Лично у меня сохранился документ на двух страницах, написанный его рукой, с его подписью, где он говорит, что дело исключительно важное и стратегически необходимое. Эту докладную он составил в двух экземплярах – я должен был дать ее на подпись нашему главному руководителю академику Рафаэлу Аветисовичу Казаряну и отнести к Левону Тер-Петросяну. Один из экземпляров, где было вычеркнуто всего пару слов, остался у меня.
У меня сложилось ощущение, что закрытие военных разработок было продиктовано извне. При таком стартовом научно-техническом потенциале, который мы имели в начале 1990-х годов, мы бы добились существенных результатов. С другой стороны, это было выгодно дельцам, которые нагрели руки на поставках вооружений. В 1990-91 годах я дважды летал в Россию в составе делегации по вопросам поставок обычных вооружений – автоматов и прочего. Видел, кто этим занимался и какие баснословные деньги они на этом делали. Так что работали оба фактора – внешний и внутренний.
А сегодняшние планы по поводу ВПК? По вашей оценке, это реальное движение или имитация?
Я человек действия, поэтому пока не могу дать однозначный ответ. Пока ни рыба ни мясо.
ЕЕсли бы страна серьезно занялась своим ВПК, не было бы никаких проблем с наукой. Я в свое время сказал в интервью, что у нас вообще не осталось инженеров. Но ведь для военно-промышленного комплекса нужны не только научные специалисты, нужны десятки тысяч квалифицированных инженеров, причем инженеров, работающих «при науке». С началом действительного развития ВПК наука сразу бы оказалась в центре внимания – мы знаем это на примере других стран. И косвенным показателем того, что в области ВПК ничего не делается, является плачевное состояние науки.
Если бы реанимировали тот большой проект… Для возобновления работ требуется множество специалистов из разных областей науки и техники – и электронщики, и программисты, и акустики, и баллисты.
Я был сначала руководителем теоретического отдела проекта, потом с января 1994 года также ученым секретарем Научно-технического совета Инженерного центра вплоть до закрытия темы. Следовательно, все документы по этому проекту проходили через меня. Впоследствии, через 10 лет, я стал и.о. директора Института и лично сдавал все сооружения, связанные с этим проектом – в свое время вложены были достаточно большие деньги. Сооружения все еще существуют в законсервированном виде.
Именно в разгар войны, в 1994 году, имел место пик работ над проектом. Ядро составляли 47 высококвалифицированных специалистов. Были задействованы самые разные научные институты. Тогда в относительно свободное от работы время я для души решил заняться атомной и квантовой физикой. Вначале уделял этому мало времени, но параллельно тому как свертывался проект, я пропорционально увеличивал время работы над новой темой. В 1995 году начали постепенно сокращать финансирование и объемы работ, и в течение трех лет свели все на ноль.
Если можно, расскажите о директоре Института Рафаэле Казаряне, который был яркой личностью, членом комитета «Карабах», вице-спикером Национального собрания.
Можно сказать много теплых слов в память Рафаэла Аветисовича. Благодаря именно его усилиям стал возможен этот проект. Мы все занимались самодельным оружием, это было очень важно и, естественно, сыграло огромную роль на начальном этапе войны. Но понятно, что регулярную армию независимой страны на этом не построишь. Следовало уже принимать серьезные шаги на государственном уровне. И вот Рафаэл Аветисович сделал для этого все…
На начальном этапе в 1991-92 годах стихийные работы координировали два человека: Вазген Саркисян и Гурген Далибалтаян. Они вдвоем сидели во дворце имени Шаумяна (теперь Американский университет), где заседал Верховный Совет Армянской ССР. На первом этаже они устроили штаб, и Рафаэл Аветисович все время ратовал за то, чтобы немедленно мобилизовать научное сообщество и инженеров на государственном уровне. У меня находятся все документы по утверждению этого проекта, поскольку я потом заменил Рафаэла Аветисовича на посту директора Института. Он приложил неимоверные усилия, убедив высшее руководство… Он и сам входил в состав высшего руководства, в то время он был председателем Постоянной комиссии парламента по науке и образованию.
Я, естественно, знаю всех руководителей того времени, и Казарян очень сильно выделялся своей патриотичностью. Он был патриархом и на все смотрел более широко и дальновидно… Не могу судить о его политической деятельности, но в нашей области военных разработок он очень тяжело переживал свертывание, боролся, но ничего не смог сделать.
Как развивалась в целом ситуация в науке?
Я могу системно анализировать ситуацию, поскольку, как уже сказал, с 1994 года был ученым секретарем. У Рафаэла Аветисовича много времени отнимала работа в Национальном собрании, мне очень часто приходилось замещать его в различных комиссиях, где обсуждались вопросы науки. К тому же, поскольку Казарян был руководителем Постоянной комиссии Национального собрания, все документы о преобразованиях науки обсуждались у нас. На моих глазах происходили все изменения в науке.
Мы унаследовали от СССР очень развитую сеть институтов в области фундаментальных и прикладных исследований и большое число научно-производственных объединений со множеством высококвалифицированных инженеров. У нас было около 30 тысяч ученых и более 50 тысяч инженеров высокой квалификации.
В последние десятилетия СССР при многих институтах были организованы различные подсобные производства. В частности в Институте физических исследований создавались кристаллы для квантовой оптики и электроники. В Институте насчитывалось 110 научных сотрудников, а для производства кристаллов был построен завод «Кристалл» где число рабочих и инженеров предполагалось довести до 500. И лаборатории Института были прямо связаны с этим производством.
Существовали институты прикладного направления, в частности, всем хорошо известный Институт лазерной техники с более чем 1000 сотрудников – гигант, руководимый Виликом Арутюняном. Мы унаследовали большое хозяйство.
Как Вы оцениваете научный уровень Армянской ССР в 1980-е годы? Тогда работали выдающиеся личности, а был ли средний уровень достаточно высоким?
Армянская наука по производительности на душу ученого (статьи, прикладные разработки) занимала первое место в СССР. Собственно ученых было много, в 2-3 раза выше среднего мирового уровня из расчета на один миллион населения. Средний уровень армянской науки был очень высок. Сейчас я могу сравнивать с Западом, потому что я, моя группа и наш Институт глубоко интегрированы в мировое научное сообщество. И скажу, что тогдашний уровень был выше среднемирового.
Естественно, наука в Армянской ССР страдала теми же недостатками, которыми страдала вся советская наука с конца 1970-х годов. С одряхлением советского строя отрицательные тенденции начали сказываться и на армянской науке. Определенное количество людей просто просиживали штаны. Но в среднем армянская наука была выше среднего советского и среднемирового уровня. Были яркие личности – сам Амбарцумян со своей школой, в 1990 году были еще живы Мирзоян, Маркарян, Мергелян и др. Тот же самый Вилик Арутюнян был хорошо известен, его работы котировались по всему миру, как и лазеры, производимые в Институте.
При высоком среднем уровне одновременно был высокий уровень балласта – примерно одна треть кадров. В конце 1980-х годов стало уже очевидным, что оборудование безнадежно устарело – это было связано с общим отставанием СССР. Помню, как в 1989-м, кажется, году в Институте появились первые три персональных компьютера. Было очевидно, что мы отстаем, и очень сильно.
Независимой Республике Армения стало не под силу тянуть унаследованное огромное хозяйство. Согласен, что в годы войны мы должны были полностью сконцентрироваться на обороне, и научные потери оказались неизбежны. Поэтому к резкому сокращению научных сотрудников в институтах в годы войны я отношусь с полным пониманием. Я не могу принять развитие событий после войны, когда страна стала постепенно выбираться из пучины, начала развиваться экономика. Сдвиги в науке в это время были несоизмеримо малы. Были годы, когда бюджет страны, к примеру, рос на 10 процентов, а в бюджете науки был нулевой рост. Этого я не мог и не могу понять.
Чем Вы занимались в науке после закрытия военного проекта?
К 1997 году я сделал достаточно важные исследования по новой теме материальных волн, доложил на институтском семинаре, оценил это как нечто важное и интересное.
В те темные и холодные годы мы жили без интернета, без связи, при закрытых библиотеках. На дверях большинства институтов висели ржавые замки. Годы были тяжелые, и тем не менее я решил «прорубить окно в Европу», то есть на Запад. Доложить там о результатах своих работ и посмотреть на реакцию. Занял 2700 долларов – в то время огромные деньги. В 1993-94 годах 50 долларов было обеспечением на зиму.
Деньги я занял у друзей и знакомых, 800 долларов выписал наш Институт. Я купил билет, выбрал несколько институтов и, никого не предупредив, высадился на Западе. Просто приходил, открывал двери, находил какие-то группы и докладывал о своих работах. В декабре 1997 года я попал в Пизу, оттуда в Лондон, потом обратно в Москву, оттуда в Америку, в Новый Орлеан и университет Коннектикут Сторс. Вернулся с проектом, финансируемым американцами и Европой. Работы были приняты очень хорошо, мне удалось сразу попасть «в яблочко», то есть именно к тем немногочисленным людям, которые на Западе занимались этой темой. Понимание было стопроцентное, меня приняли по всем статьям. И сразу началось интенсивное сотрудничество с группами Аримондо из университета Пизы, Сэмблса из университета Эксетера в Великобритании, Яванайнена и Голда из университета Коннектикут Сторс (США).
Сразу после моего возвращения в Ереван здесь была создана группа. И поскольку работы над прежним военным проектом уже свернули, часть сотрудников перешла в мою группу. Постепенно эти новые работы начали приобретать системный характер, получили символическое государственное финансирование – одну ставку на 7 человек, хотя эта ставка и одного человека не могла нормально обеспечить.
В результате международного сотрудничества пошли гранты в достаточно большом количестве, и к 2005 году я был в Армении среди рекордсменов по грантам. Мы получали их из Международного научно-технического центра, который финансируется Конгрессом США и другими странами Запада, а также от других организаций – НАТО, Intas и т.д.
Тематика менялась, нас стали интересовать новые темы. Группа получила международное признание. Благодаря своим связям мне удалось сделать несколько нетривиальных шагов – в частности, с 2005 года был задействован механизм аспирантуры под двойным руководством: один руководитель из Армении, другой – с Запада. Были заключены договоры за подписями министра образования и науки, президента Академии наук, ректора университета (тогда им был Радик Мартиросович Мартиросян), директора нашего Института академика Казаряна. Со стороны западных стран были президент CNRS – Национального центра научных исследований, включающего сотни институтов и университетов, президент университета, который тогда назывался университет Меца. Начались обмен молодыми кадрами, их подготовка. Теперь это уже стало обычным явлением, широко применяемой в Армении схемой. Многие аспиранты получают таким образом образование, половину времени проведя здесь, другую половину – в партнерском университете на Западе. В результате у них одновременно два диплома кандидата наук из двух стран.
Как развивались отношения научного сообщества и государственной власти?
До 2000 года в науке царил хаос, это я очень хорошо помню: разруха все больше усугублялась, и все преобразования полностью шли вразрез с логикой. Думаю, решающим моментом стало преобразование Академии наук, когда все члены-корреспонденты в 1996 году в одночасье стали академиками. Это было очень плохое решение, Амбарцумян тогда не просто подал в отставку, а написал заявление об уходе из Академии и отказе от звания академика. Это было для него трагедией, он говорил, что власть специально хочет разрушить Академию. Такая мера не могла не сказаться на качестве. Хуже всего, что впоследствии восстановили институт членов-корреспондентов, но вдвое расширили состав. И новые члены-корреспонденты иногда, мягко говоря, уже имели мало отношения к реальной науке. Это ударило по престижу науки, потому что люди, далекие от науки, попавшие в Академию только по партийным спискам, создали негативный фон вокруг нее.
На этом фоне правительство продолжало сокращать финансирование и число ученых. Закрывались лаборатории, опустошались корпуса институтов, и к 2000 году это стало в некотором смысле катастрофой. И мы до сих пор пожинаем плоды.
Что было непосредственным толчком к началу таких «реформ»?
Темный вопрос. Я спрашивал у старших товарищей из Академии. Сейчас осталось мало человек из того состава. В Академии тогда было всего 75 человек – это сейчас стало в два раза больше. Из этих 75 многие уже ушли из жизни. Поэтому я не знаю, чем руководствовались «наверху». В то время я был занят своими разработками по оружию.
Сейчас отношение к Институту членов-корреспондентов и академиков крайне негативное из-за случайных людей. Были различные перетряски, реорганизации, система полностью вышла из равновесия и оказалась на грани уничтожения к 1998 году. Некоторые физики начали собираться и обсуждать ситуацию, говорить в один голос, что надо что-то предпринимать. Помню, как Эдуард Суренович Вартанян, ныне покойный директор Института физических исследований, созвал ученый совет, пригласил всех завлабов, ведущих сотрудников и сказал: «Мы фактически брошены правительством на произвол судьбы. Ясно, что наука стране не нужна, все идет к уничтожению. Давайте подумаем, можем ли мы сами что-то сделать для выживания». Подобные собрания и обсуждения стихийно начались в разных местах. Я лично присутствовал на подобных обсуждениях в госуниверситете, которые проводил Владимир Михайлович Арутюнян, академик и главный редактор «Известий Академии наук» (серия «Физика»). У нас в Инженерном центре такие обсуждения проводил Казарян.
Многие ушли, мы освободились от балласта. Оставшиеся ученые стихийно начали протестовать. Это происходило примерно так же стихийно, как стихийно возникали в 1988-89 годах группы по производству самодельного оружия. Тогда, в 1988-м, люди понимали, что все дело идет к войне. Точно так же через десять лет научному сообществу стало ясно, что дело идет к уничтожению. Поэтому оно предприняло попытки самообороны.
Благодаря усилиям одиночек, которые пробились на Запад и установили связи, начали поступать гранты. С 1996 года были уже первые попытки самообороны и к 2005 году область физики в Армении относительно реанимировала себя. В советское время наш Институт имел 110 научных сотрудников, сейчас имеет примерно такое же число, а по количеству публикаций уже два года превосходит уровень 1990 года. Правда, это один из лучших, если не самый лучший институт в Армении и единственный, который превосходит пиковые советские показатели. Остальные чуть хуже, но в целом система все-таки реанимировалась и постепенно начала работать.
Очень важным шагом, может быть, единственным хорошим шагом на государственном уровне, было создание в 2007 году Комитета по науке, где во главе поставлены профессионалы. Они очень хорошо работают и при мизерном уровне финансирования делают все возможное для справедливого распределения средств, модернизации всех компонентов системы. Это все начало приносить достаточно неплохие плоды. Мы знаем, что, начиная с 2000 года, уровень продуктивности ученых в Армении непрерывно рос, и мы все время держали первенство в мире, были на первом месте по продуктивности – по количеству статей на душу ученого в журналах с самым высоким impact-factor и по цитируемости этих работ.
Этот процесс реанимации объясняется внутренними ресурсами научного сообщества или какими-то изменениями в позиции власти?
Во-первых, все, что я сказал, относится к естественным наукам и к физике в первую очередь. В области гуманитарных наук мы, наоборот, занимаем последние места в мире. Во-вторых, ничего хорошего в адрес властей я сказать не могу, с их стороны не было никакого содействия. Объяснение очень рациональное и простое. У нас было 30 тысяч научных сотрудников. Из науки ушел балласт, ушли относительно слабые. Путем естественной селекции остались только самые сильные.
Почему они при этом остались в Армении?
В годы войны и первые послевоенные годы из науки ушла вся молодежь. Процесс начался еще со времен перестройки, когда стали открываться кооперативы. Остались люди в возрасте от 40 до 55 лет, которые уже состоялись. В основном те, кто был доктором или близким к получению докторской степени, у кого были уже свои научные школы, кому жалко было оставлять свое детище. Они уже прожили жизнь и по советским понятиям были близки к успеху, потому что доктор наук был в СССР «белым человеком». Работала инерция, они все еще верили, что настанут лучшие времена. Если у человека замечательные результаты, есть надежда их реализовать, ему очень тяжело оставить это и уйти – в отличие от молодого человека, кандидата наук, которому гораздо легче уехать на Запад или податься в коммерцию. Тем не менее и из этой категории люди уезжали.
Чтобы наглядно себе представить, скажу, что к 1995 году в нашем институте осталось 17 сотрудников, из них 10 научных. Но постепенно и понемногу начали возвращаться. С Запада, конечно, никто не вернулся, а вот из России вернулось несколько человек, когда была более или менее восстановлена нормальная научная атмосфера. Очень показателен пример академика Тер-Микаэляна, яркой личности, оставившей в науке большой след. Он тоже уехал в 1992 или 1993 году к своему брату, академику РАН. А потом вернулся, потому что он создал институт и очень болел за свое детище – вернулся и руководил восстановлением из разрухи. Такие люди находились выше среднего мирового уровня, они смогли пробиться на Запад, обеспечить гранты и восстановить собственные лаборатории.
Много и психологических факторов. Например, такой, что лучше быть, по словам Цезаря, «первым в Испании, чем вторым в Риме». Многие предпочитали быть заведующим лабораторией в Ереване, чем рядовым профессором где-нибудь в университете Осло. После той катастрофы, которую они видели в «холодные годы», совсем небольшое финансирование через западные гранты было психологически достаточным. Ежегодный рост вселял надежду, что дальше все будет лучше и лучше. Казалось, что жизнь еще впереди. Система, в первую очередь физика, восстановила себя, но на это ушло лет 15 их жизни. Тем, кто был 45-летними, стало по 60 лет. Естественная селекция, пик возрастной продуктивности – вот четкий ответ на вопрос.
Отрицательное в том, что все эти годы они воспитывали отличные кадры, но вот эти молодые кадры уже поголовно уезжают на Запад. По «утечке мозгов» мы тоже на первом месте в мире. Именно по причине отличного образования по ряду естественных наук – уровнем выше, чем в любом среднем европейском университете – наша молодежь очень конкурентоспособна. Будучи соавтором лучших работ, получить постдоковскую позицию на Западе – раз плюнуть. В результате следующего поколения нет. Средний возраст ученого в Армении сейчас составляет 63 года, и в ближайшее время произойдет катастрофа.
С 1997 по 2007 год мы были довольны ситуацией. Нас оставили в покое, мы как бы не существовали для правительства, нас фактически не финансировали – финансы год от года сокращались. Но научное сообщество не обращало на это внимания, потому что развивалось за счет ресурсов, которые находили на Западе. Мы радовались успехам по мере того как отдельные ученые, группы, научные журналы получали признание в мире. С помощью грантов восстанавливались лаборатории. При уменьшении государственного финансирования научное сообщество как бы крепло.
Но вот где-то к 2007 году, через десять лет после начала борьбы за реанимацию, уже стало понятно, что эти ресурсы исчерпаны.
Во-первых, все международные организации начали сворачивать свою грантовую деятельность. Несколько европейских грантодающих организаций закрылись, в частности, Intas. CRDF перестала финансировать проекты в Армении, Международный научно-технический центр резко сократил объемы финансирования. Стихийно все начали понимать, что ситуация ухудшилась и все больше будет ухудшаться, что мы имеем уже новый, третий, этап и новые проблемы.
Во-первых, массовая «утечка мозгов» именно за последние пять лет приняла особенно большие обороты. До конца 1990-х уходили в коммерцию и частные фирмы, в период с 2000 по 2005 год уезжали во второстепенные университеты или просто на Запад. В последние пять лет уже уходят в лучшие университеты мира. И вдруг эти самые профессора и доктора наук, чьими усилиями сфера науки была реанимирована, поняли, что им уже 60 лет, они уже начали переносить инфаркты, у них уже не осталось сил и энергии продолжать воевать с мельницами, потому что подготовленные кадры уходят, на смену никто не идет, отставание по техническому вооружению лабораторий становится уже непреодолимым.
Все эти годы число ученых сокращалось, но теперь стало понятно, что нас стало так мало, что невозможно нормальное функционирование научных школ. В 1998-2000 годах, когда мы были молоды, полны сил, мы считали: плевать на все – будем делать свое дело. Работали по 24 часа. Уже к 2010 году, собираясь на семинары, мы видим, что многие ушли из жизни или болеют. Одряхление системы перешло в качество, стало очевидно, что дальше так жить нельзя. Стихийно люди начали обсуждать сложившуюся ситуацию, выражать протест в институтах, лабораториях, ученых советах, писать петиции и поднимать свой голос в Академии. Академия начала протестовать уже на общественном уровне, пошли письма в правительство. Протест хорошо дал о себе знать уже в 2008-2009 годах.
Я лично обсуждал это со своими коллегами. И года три назад мы пришли к выводу, что надо протестовать, попытаться изменить ситуацию. С новым правительством Тиграна Саркисяна связывали достаточно серьезные надежды, что интеллигентные люди, быть может, что-то сделают. Потом был экономический кризис, который на Армении отразился самым тяжелым образом. Стало понятно, что никаких надежд на улучшение нет. Очень сильным отрезвляющим толчком оказалось выступление только что назначенного премьер-министра в Академии с программной речью, из которой выяснилось, что ничего хорошего от этого правительства ждать не стоит. Прекрасно помню, что в те месяцы стихийный протест был всюду, он просто висел в воздухе. Это обсуждали везде в научном сообществе, это было постоянной темой разговоров при встрече любых трех ученых.
Продолжение следует. Во второй части статьи мы поговорим об известной инициативе молодых нансирования науки ученых в Facebook-е с требованием увеличения финансирования науки.
aniv.ru
Это настоящие друзья. Это армяне
(Վլադիմիր Սոլովյովի խոսքը «Տաշիր-2013»-ում)
Меня часто спрашивают, почему ты любишь Армению? Армению сложно не любить, потрясающая природа, удивительное небо, плодородная земля. Мужчины, которые своей жизнью доказали свое право называться гордыми преемниками великой истории.
Женщины, трудолюбие и заботливость которых настолько потрясающе, что каждый мужчина чувствует себя генералом в армянской армии. Женщины добрые и красивые, мужчины, которые землепашцы и строители, великие писатели и замечательные музыканты. Но когда наступает момент истины, они становятся воинами, и становятся воинами непобедимыми. И женщины, которые по-прежнему ждут их рядом. И когда мужчины возвращаются домой с войны и отправляются зарабатывать деньги, женщины воспитывают детей, и воспитывают их в традиции, когда, глядя на армянскую семью, хочется сказать: “Вот это настоящая семья”.
И когда видишь отношение, испытываешь чувство гордости за этих людей. Поэтому Армения – не только фрукты, не только виды на гору Арарат, которая до сих пор почему-то не наша, не только воспоминание о прекрасном Ереване и непокорившемся Степанакерте, это не только гордость за то что и в Риме есть карты, по которым ясно, где была Великая Армения, когда все соседи еще нервно переживали.
Но самое важное, за что чувство гордости всегда переполняет, самое важное – это армянское сердце. Самое важное – это то, что каждый армянин чувствует в себе ответственность за великую историю и принадлежность к великому народу.
Поэтому когда ты встречаешь армянина и он – твой друг, ты знаешь то, что каждый армянин, живуший на этой земле, тоже частичка тебя и частичка этой великой дружбы. В моей жизни я видел множество поступков, которые наполняли мои чувства, мое сердце чувством гордости и у меня выступали слезы.
Мои друзья приходили мне на помощь, когда мне было тяжело, и в радости они были рядом. Я всегда знал, что есть телефон, по которому я могу позвонить и есть люди, которые появятся, не спрашивая, что случилось, а просто потому, что они должны быть рядом. Это настоящие друзья. Это армяне.
ՄԵՐ ՊԱՐՏՎԱԾ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ
Մինչ ջանում էինք պարզել, թե ով է մտավորականն ընդհանրապես, մի խումբ հանրաճանաչ արվեստագետներ եւ մտավորականներ բաց նամակով երկրի նախագահին բողոքեցին իրենց գործընկեր արվեստագետից, ու քանի որ նամակում բողոքից ավելի հասցեատիրոջը հաճոյանալու երանգներ կային, շատ-շատերս սկսեցինք պաշտպանել Թումանյանի ու Տիգրանյանի դասական գործը գուցե իրականում եղծած-խեղաթյուրած Ավետիքյանին… Իսկ եթե նամակը հասցեագրեին Թումանյանին ու Տիգրանյանին ծնած ժողովրդի՞ն…
Կարծում եմ՝ բողոքն էլ տեղ կհասներ, նամակագիրներն էլ ծիծաղելի ու նվաստացնող վիճակի մեջ չէին ընկնի: Նամակի հասցեատիրոջ սխալ ընտրությունը բողոքի նամակն ակամա դարձրեց Ավետիքյանի բեմադրության գովազդը:
Նամակից օրեր անց Վարդուհի Վարդերեսյանի ծննդյան հանդիսությունն էր, իսկ նախագահը ժամանակ չգտավ անձամբ շնորհավորելու լեգենդար դերասանուհուն, ով հայ արվեստն Ավետիքյանից «փրկելու» հայցով նախագահին ուղղված բաց նամակի ներքո ստորագրողներից էր… Արվեստագետները դեռ չե՞ն հասկացել, որ իրենց արվեստի առաջ խոնարհվողը ժողովուրդ-հանդիսատեսն է, ոչ թե…
Քանի որ չեմ դիտել ավետիքյանական «Անուշ»-ը եւ չգիտեմ՝ դա հայ մշակույթի հաղթանա՞կն էր, թե՞ պարտությունը, մեկ ուրիշ հարց է առաջ ընկնում. ընդհանրապես ո՞վ է մեր մշակութային անվերջանալի պարտությունների պատասխանատուն… Այս վերջին նախարարն ամենից երկարակյացն է՝ 2006-ից հայ մշակույթի միահեծան տիրուհին: Նույնիսկ Առաջին հանրապետության շրջանում կրթության ու արվեստի նախարար Նիկոլ Աղբալյան մեծությունը միայն ամիսներ ղեկավարեց: 18-20 թվականներին՝ ընդամենը երկու տարում, վեց անգամ կրթության ու արվեստի նախարար է փոխվել:
Հայերս մշակույթի ու կրթության ժողովուրդ ենք, չպիտի թույլ տանք մեր մշակույթի ու կրթության պարտությունը, մշակույթի ու կրթության մահը մեր վախճանն է նաեւ… Անընդհատ պիտի վերանայվեն այս երկու ոլորտները. եթե մի նախարարի գործունեության շրջանում նվաճումներ չեն արձանագրվում, պետք է մտածել ստվերի միջից արժանավոր մեկին գտնելու մասին… Այնքան մարդիկ կան, ովքեր լուռ են, եւ նրանց գոյությունը մոռացել են պարոնայք իշխանավորները:
Ամերիկյան մի օրինակ, որ մեխված է հիշողությանս մեջ. երբ ամերիկացիները տեսնում են, որ ինչ-որ մի բնագավառում ինչ-որ մի երկիր իրենցից առաջ է անցել, սկսում են վերաքննության ենթարկել իրենց կրթական համակարգը, որովհետեւ մտածում են՝ եթե այդ բանն իրենց մտքով չի անցել, ուրեմն իրենց կրթական համակարգը տեղի է տվել, պետք է փոփոխել, պետք է թարմացնել, նոր ուղիներ մշակել: Իսկ մենք դոփում ենք տեղում: Հայ մշակույթի ու կրթության վիճակով երկրի իշխանությունը բոլորովին հետաքրքրված չէ: Մշակութային պարտությունները ժողովրդին էլ արդեն չեն հետաքրքրում, մեր ժողովուրդն իր իրավունքներն է պահանջում, հանգիստ ու արժանապատիվ կյանքի տենչով փրփուրներից է կախվել, պահանջում է ամենաթանկ բանը՝ ազատությունը, որից զրկված է անկախությունից ի վեր: Ի՜նչ մշակույթի ու կրթության ոլորտի վերանայման պահանջ, երբ անկախության 22 տարիների ընթացքում պարտվածի ու փախչողի հոգեբանություն ներարկեցին մեր ժողովրդին: Այդ տարիները մեր ժողովրդի վրա հոգեմետ դեղերի ազդեցություն ունեցան, կարողացան մեզ հոգեփոխության ենթարկել:
Հիշում եմ՝ 2-3 տարի առաջ ռուս-բրիտանական համատեղ ուժերով հրատարակված աշխարհագրական մեծ հանրագիտարանի «Հայաստան» բառահոդվածն ընդվզում էր առաջացրել. ըստ բրիտանացիների եւ ռուսների՝ Հայաստանն անասնապահական երկիր էր, Հայաստանի հիմնական լեզուն ադրբեջաներենն էր, կրոնն էլ՝ իսլամի շիա ուղղությունը: Մենք սովոր ենք, որ մեզ ներկայացնեն որպես գրի, գրքի ու խաչքարի տեր ժողովուրդ, որպես առաջին քրիստոնյաներ, այդ «անասնապահական երկիր» արտահայտությունը եւ «իսլամ» բառը խիստ վիրավորել էին մեր ազգային-կրոնական արժանապատվությունը, կատաղած մեկնաբանություններ էինք գրում… «Ֆեյսբուքում» (դե, «Ֆեյսբուքը» «լուրջ» տեղ է, «Ֆեյսբուքում» մտքեր արտահայտելու պատճառով մարդկանց նույնիսկ աշխատանքից ազատում են): Հիմա եմ հասկանում՝ աշխարհին պարզապես անհրաժեշտ է, որ մենք անասնապահ լինենք: Փույթ չէ, որ արդեն այնքան աղքատ ենք, որ անասուն էլ չունենք… Մեզնից հետամնաց անասնապահ են ցանկանում ստանալ, ու այդ ցանկացողների ջրաղացին ջուրը լցնողը սոսկ գրպանների պարունակության մասին հոգացող մեր իշխանությունն է: Առաջին խոշոր քայլն արված է՝ կեղծիքի վրա կառուցված մի ողջ իրականություն… Ում համար նողկալի է կեղծիքը, թող ցավից բղավի, կախվի, փախուստի դիմի…
Ու մեր մշակույթի եւ կրթության համակարգերը տարիներով չեն վերանայվում, ազգային դպրոց են մտնում ապազգային դասագրքեր, որոնք երեւի շուտով կփոխարինվեն անասնապահության ձեռնարկներով, տնօրենների բուռն ջանքերով գիտության թեկնածուներ են դառնում քարտուղարուհիները, նախարարների, դեսպանների, մանր-մունր չինովնիկների ջանքերով նրանց սիրասուն տգետ զավակներն ու ազգականներն արշավում են գիտության, կրթության ու մշակույթի դեմ, հայագիտությունը Գիտությունների կաճառի թեթեւ ձեռքով ու դրսի մութ ուժերի եռանդուն աջակցությամբ ավերվում-կեղծվում է, դոկտորներից եւ պրոֆեսորներից շատերը հոգեկան հիվանդներ են, որովհետեւ ազգային գիտությունը դարձրել են իրենց հայրական օջախը, որտեղ մեկ ուրիշը «միայն իրենց դիակի վրայով» կարող է մուտք գործել, էլ չխոսեմ Թումանյանի ու Տիգրանյանի անմեռ ստեղծագործությունն աղավաղելու մասին… Մշակութային հեղափոխություն է հարկավոր, պետք է ազատագրել-մաքրել մեր մշակույթը, մեր կրթությունն ու գիտությունը, բայց… բայց երկրորդական է թվում այդ ամենի մասին խոսելը, որովհետեւ գրեթե ամեն օր բանակից զինվորի դիակ են բերում, ազատամարտիկները հացի ու դեղի փող չունեն, հայրենիքից արտագաղթած տասնյակ հազարավոր հայերը երկրի կարոտից հիվանդանում են, ու, ընդհանրապես, Հայաստանում երեխաներ կան, որ մանկություն չունեն, մարդիկ կան, որ քաղցից ու ցրտից են մեռնում…
Մարո ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
hraparak.am
ՍԱՐՍԱՓԵԼԻ ՓԱՍՏԵՐ ԿՈԿԱ-ԿՈԼԱՅԻ ՄԱՍԻՆ
1) ԱՄՆ մի շարք նահանգներում ճանապարհային ոստիկանները մեքենաներում պահում են Կոկա-Կոլա, որպեսզի վթարներից հետո ճանապարհի վրայից մաքրեն արյան հետքերը:
2) Կոկա-Կոլայով լցված տարայի մեջ դրեք մսի սթեյք, և 2 օր անց դուք այն այլևս չեք գտնի:
3) Որպեսզի անթերի մաքրեք զուգարանակոնքը, մեկ շիշ Կոկա-Կոլա լցրեք այնտեղ և մի պարզաջրեք այն մեկ ժամվա ընթացքում:
4) Որպեսզի վերացնեք ժանգոտ լաքան մեքենայի քրոմապատ դետալների վրայից, տրորեք այն Կոկա-Կոլայի մեջ թաթախած ալյումինե փայլաթիթեղով:
5) Որպեսզի վերացնեք կորոզիայի հետքերը մեքենայի մարտկոցի վրայից, նրա վրա լցրեք Կոկա-Կոլա:
6) Որպեսզի կարողանաք պտտել ժանգոտած պտուտակը, կրկին մշակեք այն Կոկա-Կոլայով:
7) Որպեսզի արդյունավետ մաքրեք կեղտոտ շորերը, լցրեք մեկ շիշ Կոկա-Կոլա շորի կեղտոտ հատվածի վրա, ավելացրեք լվացքի փոշի և լվացեք մեքենայի մեջ: Կոլան կօգնի նաև ձերբազատվել լաքաներից: Կոկա-Կոլան նաև մաքրում է ավտոմեքենայի ապակիները ճանապարհային փոշուց:
8)Կոկա-Կոլայի ակտիվ բաղկացուցիչը օրթոֆոսֆորային թթուն է: Նրա pH-ը հավասար է 2.8-ի: 4 օրվա ընթացքում այն կարող է քայքայել մարդու եղունգները:
9) Կոկա-Կոլայի հումք տեղափոխող բեռնատար մեքենան պետք է համալրված լինի կորոզիայի բարձր ցուցանիշ ունեցող նյութերի համար նախատեսված թափքով:
10) Կոկա-Կոլա ներմուծողներն արդեն 20 տարի է, ինչ օգտագործում են այն իրենց բեռնատարների շարժիչները մաքրելու համար:
Պահպանեք Ձեր առողջությունը:
zham.am
ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐ
ԷՇ ԾԱԽՈՂԸ
Մին մարթու մին թամբալ, հավայի զըռզըռացող, համ էլ քացի տվող էշ ա ինըմ: Էտ մարթը մին թուղպըկալած օր, էշը առաչն ա քիցըմ, քինամ բազար վեր ծախե, մին բաբաթ էշ ինքոնե: Բզարին մի պուճախըմը էշը կապըմա, կոխկին հըմընչ-համանչ կաղնըմ, ուրան հետի սկնալի ծենավ մուշտարի կանչըմ. «Այ լավ էշ, այ լավ էշ»:
Օրը կեօր ա տեռնըմ, զոռավ մին երկու մարթ ըն մուտանըմ, էշին վընըկլխեն յեշըմ, թառանչ քաշըմ, ղրաղ կեմըմ: Մին մարթ իշիտարին, նամանավանդ ըրեվան խըշըփաշի տեռած էշին մեխկն ա կյամ, մուտանըմա, թա. «Տնաշին, տնըշինու տղա, էտ ղոչաղ էշը տի յըն ծախըմ, տու տեն կաց, տես հինչ ըմ անըմ»: Էս իշատարը ճարը կտրած մի անգյուն ա քաշվըմ, կոխկան թիմաշա անըմ:
Էշ ծախող ախպերը ծենը կլոխն ա քիցըմ, թա.
- Այ լավ էշ, էշ հինչ էշ մին ճորու պեռնը մին դունումանց ա յոր օնըմ, օտել-խմելն էլ օղտի նման ա, հիբը խոտ տաս օտըմա, տաս վուչ` սաս չի անըմ` տիմանըմա: Մեր էշը չեմպիոն ա, չեմպիոն: Լեւոն Հայրապետյանին կազմակերպած էշերին մրցույթին, վեր նախագահ Արկադի Ղուկասյանն ա վարչապետ Անուշավան Դանիելյանն էլ ըն մասնակցալ, մեր էշը առաջին տեղն ա փռնալ ու մի իշապեռնը մրցանակ ստացալ: Այ լավ էշ, այ լավ էշ:
Էս իշատարը, վեր ուրան էշին մասին տի լավ-լավ պեներ ա սկանըմ, հըռըշնըմ ա` պռոշ-պռոշ անըմ, թայդի-թայդի մուտանըմա, էշին ջիլավան փռնըմ, թա. «Տնաշին, մին տեն կա°ց, վեր իմ էշըս էսքան լավն ա, ծախըմ հինչ անիմ, կարողա ստանա լավ էշ ըմ ինք օնելու»:
ԷՇԻՆ ՓԱԼԱՆԸ
Մեր շենը ծմակին մեչին ա, բայց անըմը ծմակի նհետ կապ չոնէ: Էտ կապը հաստատողնեն մեր շենին իշատարերնըն, վեր առավոտ-առավոտ, ուրուր ծեն տալավ քինամըն ծմական փադ պերըմ: Ծմակին նհետ կապը էրկան կտեվար, վեր մեր թազա շրջգործկոմի նախագանը չինար: Էս տնաշինը հրաման ա տամ, կեսօրին քըղաքան մին գրուզավոյ մաշին ա կյամ ծմակին ռըխըմը կաղնըմ, երկու ղոչաղ տղամարդ պեռնած էշերին փադը վերըն ածըմ, փալաններ նի տամ մաշինին կուզովը: Էտ օրը տասնըմին փալան ըն տանըմ քաղաք՝ հանձնըմ շրջգործկոմի նախագին:
Էս մեր շինացիք իրեք օր սպասըմըն, հույս պհելավ, վեր քաղաքան փալաննեն յետ կպերին, պերըմչըն, ճըրըկտրե ժողովըն անըմ, որոշում, վեր Մուխան դային քինա քաղաք շրջգործկոմի նախագին համոզի՝ փալաննեն յետ տա: Թա խեյըն տի որոշալ, ասիմ՝ Մուխան դային շրջգործկոմի նախագին հորը՝ Սամսոնին նհետ նեմեցին ֆրոնտըմը մին տեղըն կռեվ ըրալ, Բեռլին հսալ, մինտեղ էլ եկալ տոն:
Էքսը օրը Մուխան դային Մուշեղին տըպտպուրիգ ծին նստըմա քինամ քաղաք՝ թուշ շրջգործկոմի շենքին հայաթը: Ծին կապըմա, մին լավ շունչ քաշըմ, զինքը քիցըմ շրջգործկոմի նախագին կաբինետը: Մուխան դայուն վեր տեսնըմա, շրջգործկոմի նախագան դաստի տեղան յեր ա կենըմ, ուրախ-ուրախ ծերք տամ, հետո հրցընըմ. «Խեր ինի Մուխան դայի, շատ շուտանցա քեզ տեսնըմ չըմ»:
- Ժորա քե մատաղ, քիզանա հինչ կեղիմ, սկի սպասալչըմ, վեր տու տի պեն կանիս, տասնըմին փալանը յերըս կալալ հինչանիս, քեզ մին փալանն էլ ա բոլ, մնացածը ղարկե շենը իշըտարերը մեխկըն,- ասըմա Մուխան դային:
Ժորան մի լավ ծիծաղըմա, քարտուղարին ասըմ մին սեղանա քիցըմ, օտըմըն խըմըմ, վերչըմը ասըմա. «Մուխան դայի շատ լավ ըսեցիր… Խոսկըմ տամ մհենգաց յետը էլ իշոթուն չըմ ընելու, մինչեւ տու տոն հըսնիս 11 փալանը շենըմնա ինելու»:
ԱՐՏԱՇ ՓԱԼԱՆԴՈՒԶՅԱՆ
ՑԵԽ ԾՈՐԸ
Մեր շենըմը մին ծոր կա՝ ասըմըն Ցեխ ծոր: Էտ ծորը խնդրումըմ Խչնակետին Ցեխ ծորին նհետ շիլ չի քիցիք, տրան անըմնա մնացալ՝ հիբը քինամս թոզը յերա ինըմ:
Հա, մեր էս Ցեխ ծորը ամեռնը-ծմեռնը (վեր ծուն չի ինըմ) ցեխա ինըմ: Էտ անտեր ցեխն էլ լուսնըվեղայա, վեր վնըմաններատ նըստայա կենըմ, ավելի լավա՝ հանիս թողիս ընդեղ, քան պերիս տոն, մին կես ժամ քիրիքիրի անիս, մաքրիս: Ցեխ ծորը ամեն մարթ ռիսկ չի անըմ նիմըտե, շատերնըն մեչին տընգվալ. սոտ կինի վեր ասիմ օրերավ, բայց ժամերավ մեչին կացալըն, մինչեւ եկալըն, բուքսիր տվալ, տուս կալալ:
Մին թուռըթաց օր, էս մեր ղոչաղ Հարաբեդին կլխեն գյուդումչըմ հինչա փիչըմ, յերա կենըմ քինամ ճեխի: Էտ անդար ճեխն էլ ամենաշատը Ցեխ ծորին կոխկի ծմակըմնա ինըմ շատ: Վերչը, էս մեր Հարաբեդը քինամա, Ցեխ ծորին ցեխըմը տընգվըմ՝ վեչ առաչ ա կարըմ քինա, վեչ քամակ: Ցեխը մինչեւ պորտը վեր հսնըմա, Հարաբեդը կլոխա ինգըմ, վեր չրչարվելը իզուրա, հանգիստ սպասըմա, տեսնա ուրան նման մին դանգլայա ճարվըմ, վեր տեսնա, օգնության կանչի: Մին ժամ սպսելան յետը, կոզի կյուլա վախըմա, բայց աշկերը կապըմա՝ քունավ հնցնըմ: Պատառ անցկացած, անջուկավը սաս ա ինգըմ, աշկեն մին թայը պեցա անըմ, տեսնըմ ուրանց հրեվան Անդրին ա: Շատա ուրխանըմ, բայց ցեխը ուրաննա ըրած ինըմ, էս մեր Հարաբեդին սասը կտրածա ինըմ: Զոռավ զինքը հըվաքըմա, ասըմ. «Անդրի, քե մատաղ, յեք ինձ էս ցեխան տյուս կալ, հինչ վեր օզիս՝ քեզըմ տալու»: Հարաբեդը համ ասըմա, համ փուշմանըմ՝ գյուդըմա վեր Անդրուն աշկը ուրանց կտաղած հունդուշկին վրցակին յիրա յա, բայց ցեխը սուսավ անելա տամ:
Անդրին Հարաբեդին մին լավ յեշըմա, ասըմ.
- Էշը մեհետա մնամ ցեխըմը:
- Ա տնաշին, ես հալա էսա վեր ցեխումնըմ մնացալ,- ասըմա Հարաբեդը:
- Ես քըզըրա չըմ ասըմ, մին քանի օր առաչ յըսելըմ տեղ իլալ, քենդիրավ կապալըն տյուս կալալ, էնպես վեր՝ հույստ ինձիրա չի տինիս, աշկս վախըմա, ավելի լավա քինամըմ մին տրախտր ղարկիմ,- ծիծըղելավ ասըմա Անդրին, հղե ինըմ Հարաբեդանց տոն:
ԱՐՏԱՇ ԹՈԶՈՒՆՑ
- Պարոն գեներալ, երևի մանկությունից եք երազել գեներալ դառնալ։
- Չէ, մանկությունից երազել եմ կրազ-ի շոֆեր դառնալ, բայց կյանքս ուրիշ կերպ դասավորվեց...
